فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه کالبدی شماره ۳

امروزه عمران روستایی یکی از اجزای اصلی توسعة روستاهای کشور محسوب است. از مهمترین طرح­های اجرایی دولت در زمینة عمران روستاها، تهیه و اجرای طرح هادی روستایی است. بر این اساس، تحقیق حاضر به تعریف معیارهایی برای ارزیابی پیامدهای طرح هادی روستایی بر محیط­زیست روستاها، طبق منابع مرتبط می­پردازد. روش تحقیق در این بررسی، از نظر هدف کاربردی و از لحاظ روش توصیفی- تحلیلی است. بخش عمدة داده­های مورد نیاز از طریق عملیات میدانی و با استفاده از ابزار پرسشنامه جمع­آوری و برای تجزیه ­و تحلیل داده­ها از نرم­افزارSPSS و آزمون تی یک نمونه­ای استفاده شده است. حجم نمونه براساس فرمول کوکران ۳۱۱ خانوار تعیین شده، که به روش نمونه­گیری تصادفی ساده، از بین خانوارهای روستاهای شوسنی ـ ضامنی و بابامیدان از شهرستان رستم انتخاب شده­اند. بررسی­ها حاکی از آن است که به­رغم اجرای طرح هادی، مشکلاتی ـ از جمله آلودگی هوا به سبب دفع غیربهداشتی زباله­ها، راکد ماندن آب و ایجاد آب­گرفتگی به سبب ساخت غیراصولی جداول و معابر و گسترش آلودگی فضولات حیوانی تأثیرات منفی زیست­محیطی قابل توجهی بر روستاها داشته است. از اهم یافته­ها میتوان به فقدان یا نقص مطالعات محیطی به هنگام تهیه طرح­ها و، همچنین، پیش­بینی نکردن پیامدهای ناشی از اجرای پروژه­های ده­گانه بر محیط­زیست روستاها اشاره کرد. در نهایت، براساس یافته­های حاصل از مطالعات میدانی و جمع­بندی نتایج، رهنمودهایی برای بازخورد طرح­ها و اصلاح رویکرد آنها نسبت به مداخله در محیط طبیعی و محیط­زیست روستاها ارائه شده است. مهمترین آنها عبارت­اند از اصلاح شرح خدماتی تهیة طرح­ها و سوق دادن آنها به سمت اولویت­بخشی به مطالعات محیطی و، همچنین، رویکرد بوم محور در تهیه و اجرای طرح­ها.

 

در سه دهة آخر قرن بیستم میلادی، به موازات تحولات اولیة روانشناسی محیط، تغییرات علمی، فناوری و فرهنگی مهمی در محیط کالبدی زندگی انسان پدید آمد. تأثیر بیان و جاری شدن این تحولات در مباحث روانشناسی محیط و علوم رفتاری منجر به تغییر مبانی طراحی فضای شهری متکی بر فضا و زمان بوده است. پس از ورود مباحث بیان شده به ساحت نظری این حوزه، موضوع ادراک نیز بسیار اهمیت یافته و از ارکان آن تلقی شده است. مسئلة بنیادین ادارک محیط شهری ساخته شده در زندگی مردم، فهم چیستی معنای محیط آن است. کیفیت فضا، هویّت مکانی، تعاملات اجتماعی و اجتماع‏پذیری و ارتباطات غیر‏کلامی از حوزه‏هایی هستند که دیدگاه و نگرش انسان‏ها را در تعریف چیستی فضای شهری شکل می‏دهند. این حوزه‏ها، بهویژه در مناظر ‏شهری بافت‏های فرهنگی ـ تاریخی، همواره شاخص‏های هویّت و حس تعلق به مکان را در ارتباط با انسان و محیط بیان کرد و پاسخگوی نیازهای مادی و معنوی انسان‏ها بوده­اند؛ به بیان دیگر، احساس تعلق به مکان و یافتن هویّت مکانی خاص، سبب افزایش ارتباط انسان با محیط و، در نتیجه، ارتقای کیفیّت مطلوب کالبد و منظر شهری شده است. این تحقیق، با هدف بررسی چگونگی ارتقای کالبد و منظر شهری از طریق احیای ارزش­های فرهنگی ـ تاریخی خیابان مدرس کرمانشاه، با استفاده از تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) اجرا شده است. یافته‏های تحقیق، براساس داده‏های پرسشنامه، در دو بخش دیدگاه متخصصین و دیدگاه غیر‏متخصصین، توسط نرم‏افزارEXPERT CHOICE تحلیل و بررسی شده‏اند. نتایج این یافته‏ها نشان­دهنده حوزه‏ها، مؤلفه‏ها و شاخص‏های مؤثر و با اهمیت بر طراحی منظر‏شهری خیابان مدرس، برای نیل به هدف تحقیق هستند. همچنین، این نتایج بیانگر به­کارگیری عملی این عناصر در طراحی منظر‏شهری خیابان مدرس در راستای احیای ارزشهای فرهنگی ـ تاریخی شهرند.

 

سکونتگاه­های انسانی، به عنوان یک پدیدة مکانی ـ فضایی، همواره تحت تأثیر عوامل متعدد طبیعی و انسانی هستند و پیوسته در بستر زمان تغییر می­یابند. یکی از این عوامل تأثیرگذار، صنعت است. در ایران نیز صنعت تحولات گستردهای را در جامعه، به­ویژه تحول سکونتگاه­ها و تبدیل روستاها به شهر، بر جای گذاشته است. در این پژوهش، تأثیر صنعت بر تحول نظرآباد بررسی شده است. نتایج تحقیق، که با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و داده­های ثانوی استخراج شد، نشان داد که صنعت سبب توسعة کالبدی ـ فضایی نظرآباد شد تا از روستایی با جمعیت ۷۹۹ نفری سال ۱۳۳۵ و وسعت ۶ هکتاری، به شهری با جمعیت ۹۷۷۲۲ نفر، و وسعت ۳۵۷۴ هکتار در سال ۱۳۸۵ برسد.

 

جمعیت شهرنشین در مدت زمان حدود پنجاه و پنج سال، از اولین سرشماری در سال ۱۳۳۵ تا سرشماری سال ۱۳۹۰، بیش از ۸ برابر شده و ضریب شهرنشینی را به بیش از دو برابر افزایش داده است. بیشترین رشد سالیانه شهری شدن جمعیت در فاصلة بین دو سرشماری ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ بوده است. از نظر طبقه­بندی جمعیتی شهرها، دستة شهرهای کوچک با جمعیت کمتر از ۲۵ هزار نفر، از نظر تعداد در طول هفت سرشماری رشد داشته اما از جهت سهم در جمعیت شهری کشور کاهش قابل توجهی را تجربه کرده­اند. در مقابل، سهم جمعیت شهرهای بزرگ و کلانشهرها افزایش یافته است. کلانشهر تهران، به عنوان مرکز جذب جمعیتی در این دورهها عمل کرده و با بقیة شهرهای بزرگ از جنبة جمعیتی، فاصلة زیادی داشته است. شاخص اولویت شهری، همواره بیش از ۱ بوده گرچه تفاوت­های زیادی در استان­های کشور وجود داشته است که شاخص­های شهرنشینی این تفاوت­ها را به طور دقیق­تر نشان می­دهند. گرچه یافته­های این بررسی نشان می­دهد که توزیع نقاط شهری در کشور و در استان­ها متعادل­تر شده است، جمعیت شهری متمرکزتر گردیده است.

 

یکی از معیارهای توسعة رفاه اجتماعی، افزایش سطح ایمنی جامعه و دسترسی مناسب و مطلوب شهروندان به زیر ساخت­های ایمنی در زمان بروز مخاطرات و بحران­های شهری است. مکانیابی مطلوب مراکز خدمات امداد در کنار سایر کاربری­های اساسی، یکی از عوامل مهم در پایداری عملکرد مراکز خدمات­رسان در مواقع بروز مخاطرات شهری و افزایش ضریب ایمنی شهری به شمار می­رود.
گسترش همه­جانبه و پرشتاب شهر کرج، به­عنوان یک کلان شهر در دهه­های اخیر، و عدم فرصت کافی در ساماندهی بافت­های شهری و فراهم­سازی زیرساخت­های مناسب شهری سبب شده که پیامدهای نامطلوب و اثرگذار در افزایش توسعة فضای شهری و منطقه­ای و ناکارآمدی رفاه شهروندان را در پی داشته باشد.