نشریه پژوهش های برنامه ریزی شهری شماره ۱۲

تحولات صد سال اخیر کشور درزمینۀ نظام اقتصادی، سیاسی و کمبود زمین، ایدۀ انبوه‎سازی مسکن و مجتمع‎های مسکونی را در شهرها رقم زده است. نکته‌ای که در بررسی روند ایجاد مجتمع‎های مسکونی در ایران مشاهده می‌شود، این است که همواره از توجه به اصول و معیارهای شهرسازی در برنامه‎ریزی و طراحی غالب مجتمع‎های مسکونی کاسته شده و این‌گونه مساکن از ایجاد محیط مطلوب مسکونی فاصله گرفته‎اند. درنتیجه، این موضوع باعث نارضایتی ساکنان شده است. اولین گام در جهت دستیابی به محیط مطلوب و رضایت ساکنان، شناسایی عوامل مؤثر بر رضایتمندی است؛ به‌طوری که شناسایی عوامل مؤثر بر رضایتمندی ساکنان مجتمع‎های مسکونی می‌تواند در جهت تحلیل وضع موجود سکونت، برنامه‎ریزی برای ارتقای کیفیت زندگی در آن مجتمع‎ها و جلوگیری از تکرار نواقص مفید باشد. بدین خاطر، مقاله حاضر به ارزیابی میزان رضایتمندی ساکنان مجتمع‎های مسکونی در شهر مشهد به‌عنوان دومین کلان‌شهر کشور و شناسایی عوامل مؤثر بر آن پرداخته است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی و روش جمع‎آوری داده‎ها به دو صورت اسنادی و پیمایشی (پرسش‌نامه) است. جامعۀ آماری پژوهش، ساکنان مجتمع‌های مسکونی در شهر مشهد هستند. این پژوهش از طریق انتخاب جامعۀ نمونه، با استفاده از روش کوکران و تکمیل پرسش‌نامه انجام شده است. روایی پرسش‌نامه‌ها هم با استفاده از فرمول آلفای کرونباخ، بیش از ۰.۷ به دست آمد که نمایانگر روایی مطلوب است. برای تحلیل داده‎ها نیز از نرم‌افزار لیزرل و روش الگوسازی معادلات ساختاری استفاده شده است. براساس نتایج مجموعه عوامل کیفیت محیطی یعنی عوامل عملکردی، تجربی- زیباشناختی و زیست‌محیطی بر میزان رضایتمندی سکونتی تأثیرگذار هستند. عامل عملکردی با زیرعامل‌های شخصی، اجتماعی و فرهنگی از عامل رضایتمندی دارای رابطۀ معنادار است؛ اما با زیرعامل محیطی رابطۀ معناداری ندارد.

 

امروزه از بارزترین مشکلات شهرسازی معاصر، بحران معنا اعم از اجتماعی و غیر اجتماعی، در مکان است؛ بحرانی که در ایجاد فضاهای شهری فاقد هویت، فاقد تاریخ و فاقد ارتباط تبلور یافته است. این پدیده، حقیقتاً یکی از محصول‌های روند تحولات خطیر و سریع قرن بیستم است؛ زیرا در نیمۀ اول قرن بیستم، جهان‌بینی مدرنیسم بر جامعۀ غربی حاکم بود و به همین دلیل، شهرسازی مدرن به‌عنوان تجلی فضایی جامعۀ مدرن شکل گرفت. از آنجا که حس مکان از عوامل تعلق به هر مکان و از مفاهیم کلیدی در جغرافیای انسانی و به‌ویژه جغرافیای فرهنگی محسوب می‌شود، بررسی عوامل مؤثر بر ارتقا یا تضعیف حس‌ مکان که نقشی پررنگ در القای حس تعلق مکانی و هم‌بستگی دارد، ضروری به نظر می‌رسد. هدف از پژوهش حاضر، بررسی تأثیرات جنبش مدرنیسم و پیدایش شهرسازی مدرن بر ایجاد حس بی‌مکانی و ازبین‌رفتن حس تعلق به مکان در بخشی از بافت قدیم شهر ارومیه است. این نوشتار از نوع مقالات بنیادی و با روش مروری تحلیلی است. لذا سعی شده است با تکیه بر منابع معتبر و مرتبط با موضوع و با تکنیک مطالعات کتابخانه‌ای، مقولۀ بی‌مکانی و مدرنیسم و ارتباط میان ظهور مدرنیسم و حس مکان بررسی شود. نتایج پژوهش با استفاده از انجام مصاحبه‌های عمیق و مشاهده‌های محققان در زمان‌های مختلف براساس تکنیک مکان‌سنجی و تحلیل محتوای کیفی و مقایسۀ نتایج در دو محدودۀ واقع در بافت قدیمی شهر تحلیل و ارزیابی شده است. ارزیابی نتایج نشان می‌دهد محدودۀ قدیمی بازار ازنظر حس مکان در مقایسه با همتای خود، یعنی خیابان امام خمینی که با گذشت زمان دستخوش تغییرات مدرنیستی شده است، در وضعیت بهتری قرار گرفته است. از عوامل مؤثر در ضعف حس مکان در محور امام عبارت است از: یکنواختی محیط و استانداردشدن بافت، کاهش هویت بومی، ضعف در ارتباطات غنی انسانی، فقدان حس زندگی جمعی، نوسازبودن محدوده و انس‌نداشتن با محیط.

 

آنچه در برنامه‌ریزی شهری اهمیت دارد، ایجاد برابری بین نواحی مدنظر در برخورداری از مواهب توسعه است. این امر به تحقق‌پذیری عدالت شهری کمک می‌کند. در این میان، برنامه‌ریزی در راستای برقراری تعادل زیست‌محیطی در شهرها، یکی از ضروریات رویکرد عدالت فضایی است. فضای سبز شهری با ایجاد تعادل در ارکان توسعۀ پایدار و عدالت اجتماعی، ما را در رسیدن به شهری عدالت‌محور یاری می‌کند. شهر اردبیل ازنظر توسعۀ کالبدی شهر، تخریب فضاهای سبز، رشد محلات حاشیه‌ای و افزایش جمعیت با معضل جدی روبه‌رو بوده و به همین منظور، به‌عنوان پایۀ مطالعاتی با هدف تحلیل توزیع فضای سبز با رویکرد عدالت فضایی انتخاب شده است. نوع تحقیق مدنظر براساس هدف، کاربردی و ازنظر ماهیت و روش، علمی محسوب می‌شود. در این مقاله، با استفاده از معیارهای مناسب (آسایش، هم‌جواری با کاربری مسکونی، تراکم جمعیت، بعد خانوار، هم‌جواری با معابر اصلی، هم‌جواری با کاربری آموزشی، مساحت، سازگاری، شیب، مدل رقومی ارتفاع، لیتولوژی، دسترسی به تأسیسات و تجهیزات) لایه‌های مدنظر در محیط Arc Map آماده‌سازی شد و با اعمال وزن‌های حاصل از فرایندهای وزن‌دهی در نرم‌افزار Expert Choice به روش AHP در یک مدل فراهم آمد. سپس این لایه‌ها در محیط نرم‌افزار IDRISI استانداردسازی شدند. نتایج نشان داد بین پراکنش فضای سبز شهر اردبیل و توزیع جمعیت رابطه‌ای وجود ندارد و تحلیل شاخص سرانۀ فضای سبز مؤید رقم بسیار اندک سرانۀ فضای سبز است. مناطق ۱ و ۳ با کمبود حدود ۱۶ مترمربع فضای سبز برای هر نفر و منطقۀ ۴ نیز با کمبود حدود ۱۵ مترمربع فضای سبز برای هر نفر روبه‌رو است. در کل، از بین مناطق اردبیل، منطقۀ ۲ فضای سبز بیشتری از سایر مناطق دارد؛ اما همین فضای سبز نیز متناسب با عدالت فضایی توزیع نشده است.

 

مسکن یکی از نیازهای اساسی انسان است که نوسانات قیمت آن، به‌ویژه در فضای کلان‌شهرها، تحت‌الشعاع عوامل بسیاری قرار دارد. این عوامل شامل ویژگی‌های کیفی و کمی مسکن، سیاست‌گذاری‌های بازار مسکن و کیفیت طراحی شهری است که تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر تقاضا و قیمت مسکن در برخی نواحی شهری می‌گذارد. بر این اساس مطالعۀ حاضر به‌دنبال تبیین و سنجش میزان تأثیرگذاری عامل کیفیت طراحی شهری بر قیمت مسکن در مناطق سیزده‌گانۀ شهر مشهد است. این مطالعه با روش‌شناسی توصیفی- تحلیلی و با ابزار پرسش‌نامه‌ای، به تبیین نگرش ۲۸۲ نفر از شهروندان مناطق سیزده‌گانۀ شهر مشهد می‌پردازد که طبق نتایج به‌دست‌آمده براساس آزمون تحلیل رگرسیون چندمتغیره، کیفیت طراحی شهری، حدود ۴۱درصد از تغییرات قیمت مسکن در این مناطق را تبیین می‌کند. نتایج میزان هم‌بستگی بین متغیرهای کیفیت طراحی شهری با قیمت مسکن نیز بیانگر این است که بین تمامی متغیرها، به‌جز سه متغیر انعطاف‌پذیری فضا، کیفیت محیط ادراکی- ذهنی و کیفیت منظر شهری، هم‌بستگی معناداری با قیمت مسکن دارند. همچنین رتبه‌بندی مناطق سیزده‌گانۀ شهر مشهد براساس تکنیک تصمیم‌گیری ORESTE، نشان می‌دهد مناطق ۸، ۹ و ۱۱ دارای بالاترین رتبه‌ها به‌لحاظ کیفیت طراحی شهری هستند.