فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه کالبدی شماره ۲

 

 

 

 

 

 

 

شهرها و روستاها به عنوان مراکز اصلی تجمع انسان­ها و شکل دهنده اصلی بنیان­های جغرافیایی یک ناحیه می­باشند که دارای روابط خاص با تکیه بر ویژگی­های اقتصادی ـ اجتماعی و فضایی با یکدیگر هستند. پیوندهای روستایی ـ شهری پدیدهای حاصل از تعامل دوسویه سکونتگاه­های روستایی و کانون­های شهری در عرصه منطقه­ای است که به سبب جریان­های مختلف از جمله جریان افراد، کالاها، اطلاعات، فناوری، نوآوری و مانند آن پدید می­آید. این گونه جریان­ها منشأ دگرگونی­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی محیط­های روستایی می­باشد.
هدف این تحقیق بررسی جریانات فضایی درونی و بیرونی سکونتگاه­های روستایی و نقش و اثرگذاری آنها بر شکل­گیری و گسترش فرایند خزش روستایی می­باشد. ناحیه مورد مطالعه تحقیق را ناحیه سلیمان­آباد، در دهستان گلیجان از شهرستان تنکابن تشکیل می­دهد. داده­های مورد نیاز از طریق بررسی میدانی، تکمیل پرسشنامه خانوار، شورا و دهیاری در روستاهای مورد مطالعه و برخی اسناد بدست آمده است. داده­های جمع­آوری از طریق نرم­افزارGis ،Spss ، آمار توصیفی و آزمون آماری (رگرسیون خطی) تجزیه و تحلیل شده است. نتیجه نشان می دهد که جریان جمعیت و جریان سرمایه دو جریان غالب فضایی ناحیه بوده که سبب تحولات فضایی، کالبدی در ناحیه شده است. گسترش فیزیکی کالبدی لجام­گسیخته و تغییرات بافت سکونتگاهی، گسترش واحدهای خدماتی ـ کارگاهی، افزایش ساخت و ساز در بخش مسکن موجب پدیده خزش روستایی شده که تخریب زمین­های زراعی و باغی را در پی داشته است.

 

دریافت کامل مقاله

رشد سریع شهرنشینی در کشورهای درحال توسعه بازتاب­های کالبدی ـ فضایی بسیاری را به همراه داشته است که از جمله آنها می­توان به عدم توزیع بهینه کاربری­های خدماتی در شهرها به خصوص کلانشهرهای کشور اشاره نمود. شهر شیراز به عنوان یکی از کلانشهرهای کشور نیز این قاعده مستثنی نیست، به طوری که تمرکز شدید کاربری­ها در چند ناحیه خاص شهر، سبب محرومیت سایر نواحی از امکانات و خدمات شهری شده است. یکی از این نوع کاربری­های پارک­های شهری است که علاوه بر نقش غیرقابل انکار آنها در تلطیف هوای شهر، در افزایش سلامت شهروندان نیز نقش بسزایی بر عهده دارند. بررسی توزیع فضایی پارک­های ناحیه­ای و منطقه­ای شهر شیراز حاکی از تمرکز شدید این نوع پارک­ها در مرکز شهر و نواحی مجاور آن می­باشد که دسترسی مطلوب یه اینگونه پارک­ها را برای شهروندان با مشکل روبرو کرده است و حوزه نفوذ موجود پارک­های شهری با درصد بسیار بالایی دارای پوشش مشترک می­باشند. لذا در پژوهش حاضر سعی بر آن شده است تا بهترین مکان­های ایجاد پارک شهری در شهر شیراز شناسایی شود. در نتیجه ابتدا معیارهای موثر در مکان­یابی پارک­های شهری از نقشه کاربری اراضی وضع موجود شهر شیراز مستخرج و سپس با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی به وزن دهی به معیارها و زیرمعیارها پرداخته شد و در نهایت با استفاده از تحلیل شبکه و تعیین حوزه نفوذ، ۱۴ پارک ناحیه­ای و ۳ پارک منطقه­ای در مکان­های مناسب پیشنهاد گردید.

 

 

ساختار فضایی نظام سکونتگاه­های شهری تحت تاثیر دودسته عوامل قراردارد. درگذشته نقش عوامل طبیعی در شکل­دهی به نظام­های شهری بسیار تاثیرگذار بود. اما در دوره اخیر مولفه­های غیرطبیعی نقش بارزی در سازماندهی نظام­های شهری بر عهده دارند. طرح­های توسعه منطقه­ای یکی ازاین مولفه­ها است که تحلیل اثرات آن بر چهره­پردازی نظام­های شهری در مقیاس خرد وکلان بسیاراهمیت دارد.
استان و شهرکرمانشاه یکی از نمونه­های بارز و برجسته زاگرس میانی است که در طول پنج دهه به عنوان قطب رشد منطقه­ای کانون بسیاری ازتصمیمات، اقدامات و سیاست­های توسعه منطقه­ای درغرب کشور بوده است. نظام شهری این استان با توزیع اندازه بسیار ناموزون اکنون یکی از نامتعادل­ترین و ناپایدارترین نظام­های شهری کشوراست؛ شهرکرمانشاه با حدود یک میلیون نفرجمعیت قطب شهری متمرکز و مسلط چه در سطح استانی و چه منطقه­ای است. در حالی که دومین شهر استان با کمتر از صد هزار نفر جمعیت اندازه­ای معادل یک دهم کرمانشاه دارد و سومار در آخرین مرتبه نظام سلسله مراتب شهری فقط بیست نفر جمعیت را در خود اسکان داده است. شکاف وگسستگی موجود در این شکل از توزیع اندازه شهرها که شاخص نخست شهری ۰/۸۱ معرف آن است، نه تنها در مقیاس منطقه­ای بلکه حتی درمقیاس ملی به مقدار زیادی بالا و غیرعادی است.
آنچه در این زمینه مورد توجه این مقاله است نقش آفرینی طرح­های منطقه­ای بر تمرکز در نظام شهری و در نتیجه ناموزونی در ساختار فضایی نظام سکونتگاه­های شهری است. این مقاله درعین حال نقش شهرمحوری وشهرمداری یا تمرکزگرایی شهری دیدگاه­های کلاسیک توسعه منطقه­ای و بر همین اساس برنامه­ریزی منطقه­ای برآمده از آن به ویژه میل شدید این دیدگاه­ها را به سطوح بالا و راس نظام شبکه شهری به خوبی نشان می­دهد. بر این اساس میتوان یکی از علل ریشه­ای توسعه شتابان شهرنشینی، قطبی شدن نظام شهری، ناهمگونی نظام سکونتگاهی و پیامدهای زیانبار آن را بر سازمان فضایی کشور و مناطق آن با رویکرد آمایشی آشکار ساخت.

 

طی چند دهه اخیر عواملی چون رشد جمعیت، نیاز به سطوح بالاتر اشتغال، محدودیت­های بخش کشاورزی و نیاز به فعالیت­های جدید ضرورت گسترش فعالیت­های صنعتی را در ایران بیش از پیش آشکار ساخته است. یک شهرک صنعتی، به عنوان بهینه­ترین روش استفاده از فضای جغرافیایی، مکانی برای تمرکز واحدهای صنعتی و تولیدی است. تصمیمات خوب درباره گسترش و مدیریت این شهرک­ها نیازمند داده­های فضایی قابل اعتماد است. بنابراین، برای داشتن یک مدیریت مناسب و رسیدن به اهداف سازمانی شهرک­های صنعتی در ایران نیاز مبرم به ایجاد بانک­های اطلاعاتی موثق از جمله پایگاه­های داده­های مکانی وجود دارد. بکارگیری سیستم­های اطلاعاتی مدرن از جملهGIS برای ذخیره­سازی، تجزیه و تحلیل، نمایش و به­هنگام­سازی داده­های مکانی مربوط به شهرک­های صنعتی ایران به عنوان مزیتی تلقی می­شود که هرگونه تأخیر در بکارگیری آن می­تواند به افزایش هزینه­های اجرایی و مدیریتی منجر گردد. در این مقاله ضمن طرح مسأله­ی فقدان، نقصان، یا پراکندگی داده­های مربوط به واحدهای صنعتی شهرک فرامان در نزدیکی شهر کرمانشاه با ۱۶۰ واحد صنعتی و کارگاهی به ضرورت استفاده از GIS در چنین شهرک­هایی اشاره، و ضمن تبیین مبانی نظری، چگونگی روش طراحی، ایجاد و بکارگیری یک سیستمGIS در شهرک صنعتی فرامان به تفصیل بیان شده است.