نشریه پژوهش های برنامه ریزی شهری شماره ۲۳

امروزه موضوع حس مکان و احساس تعلق به آن، از محورهای مهم در ارز‌ش‌بخشی به بافت‌های شهری و معماری بناها، به‌ویژه ابنیة تاریخی است. عامل مؤثر دیگر آسایش بصری است که در مکان و فضا وجود دارد و یکی از مؤلفه‌های مهم برای سکونت و زندگی در شهرها، به‌ویژه در شهرهای ایرانی از جمله شهر یزد به‌شمار می‌آید. طی سال‌های اخیر، آلودگی بصری یکی از دلایل اصلی کاهش ارتباط انسان با محیط شهری و افت راندمان کاری در میان شهروندان بوده است؛ از این‌رو هدف پژوهش کاربردی و توصیفی-پیمایشی حاضر، ارزیابی عملکرد مؤلفه‌های آسایش بصری و رابطة آن‌ها با حس مکان در شهر یزد است. جمع‌آوری اطلاعات به‌کمک ۴۰۰ پرسشنامه (براساس فرمول کوکران) به‌صورت تصادفی در میان ساکنان منطقة ۲ شهر یزد صورت گرفت. به‌منظور ارزیابی و رتبه‌بندی مؤلفه‌ها از تکنیک رتبه‌بندی MAPPAC و برای تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS استفاده‌ شد. براساس نتایج، تکنیک MAPPAC و وزن‌دهی مؤلفه‌های مربوط که به روش سلسله‌مراتبی فولر انجام‌ شد، مؤلفة کیفیت معماری بناها با وزن ۳۸۱/۰ مهم‌ترین عامل اثرگذار بر آسایش بصری مردم و مؤلفة امنیت اجتماعی با وزن ۲۹۱/۰ مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر حس مکان شهروندان شهر یزد است. همچنین مؤلفة پوشش گیاهی با وزن ۰۶۹/۰ کمترین عامل اثرگذاری بر آسایش بصری مردم و مؤلفة ایمنی عناصر کالبدی با وزن ۰۳۳/۰ کمترین عامل اثرگذاری بر حس مکان شهروندان شهر یزد محسوب می‌َشوند. همچنین نتایج پژوهش بیانگر رابطة معنا‌دار میان مؤلفه‌های آسایش بصری و مؤلفه‌های حس مکان در شهر یزد (در سطح ۹۵ درصد) است.

 

طی دو دهة اخیر در ایران، رشد بی‌رویة کلان‌شهرها سبب نابودی مناطق زیستی و طبیعی زیادی شده‌ است؛ بنابراین باید ارزیابی توسعة شهری با استفاده از مدل‌های مناسب صورت بگیرد تا از نابودی محیط‌زیست، منابع زمینی و اکوسیستمی جلوگیری شود؛ از این‌رو پژوهش توسعه‌ای- کاربردی و توصیفی-تحلیلی حاضر با هدف مدل‌سازی رشد شهری کلان‌شهر تبریز و پیش‌بینی تغییرات آتی آن با استفاده از مدل اسلوس انجام شده است. در این مقاله، از مدل سلول‌های خودکار Sleuth در محیط GIS برای مدل‌سازی رشد شهری کلان‌شهر تبریز استفاده شده است. متغیرهای مورد استفاده شامل شیب، سیستم حمل‌ونقل، کاربری اراضی، مستثنیات و سایه‌روشن است که داده‌های مربوط به آن‌ها با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای لندست به‌دست آمده است. مدل رشد شهری Sleuth برای داده‌های تاریخی تولیدشده از تصاویر ماهواره‌ای لندست برای سال‌های ۱۹۹۳-۲۰۱۶ در سه مرحله کالیبره شد و ضرایب رشد تولیدشده به‌کمک مدل، با استفاده از برنامة اجرایی OSM برای انتخاب در مراحل بعد شکل گرفت. پنج ضریب رشد شهری شامل پخش، انتشار، زایش، مقاومت شیب و جاذبة جاده، در سال ۲۰۱۶ به‌ترتیب ارزش‌های ۲۶، ۴۰، ۳۸، ۷۶ و ۸۹ را داشتند. براساس ضرایب به‌دست‌آمده، با توجه به داده‌های تاریخی، رشد شهری بیشتر از ضریب جاذبة جاده تأثیر گرفته است. در مقایسه با دیگر شهرها که مقاومت شیب تأثیر چندان زیادی در توسعة شهری ندارد، در شهر تبریز توپوگرافی عامل بسیار مهمی در محدودکردن توسعة شهری است. الگوهای رشد شهری آینده تا سال ۲۰۴۰ با طراحی سه سناریوی تاریخی، زیست‌محیطی معتدل و زیست‌محیطی سخت برای کلان‌شهر تبریز پیش‌بینی شد.

 

تبلیغات رسانه‌ای و محیطی مرسوم (رادیو و تلویزیون، وب‌سایت‌ها، بیلبوردها و نوشته‌های روی ساختمان‌ها) علاوه‌بر محدودیت، در مواردی از قبیل مکان و زمان ثابت آن‌ها، هزینة بالا و اثر مخرب آن‌ها در منظر و سیمای شهری، مکان‌محور نیست یا به عبارتی براساس موقعیت مکانی افراد ارائه نمی‌شود. تبلیغات و بازاریابی مبتنی بر مکان و موقعیت کاربر، از جمله روش‌های نوین و کاربردی در مدیریت تبلیغات شهری به‌شمار می‌آید. در این پژوهش، با استفاده از مفهوم حصار جغرافیایی و ابزارهای GIS، سرویس تبلیغاتی مکان-مبنای شهروند-محور به نام مشتری‌یاب به‌منظور نمایش تبلیغات در تلفن همراه مشتریان براساس موقعیت جغرافیایی و زمانی آن‌ها در محیط شهری فراهم شده است. به‌کمک این سیستم، صاحبان کسب‌وکار می‌توانند تبلیغات لازم را به مشتریان بالقوة خود در یک مکان و زمان مشخص ارائه دهند. سیستم مذکور به سه بخش مدیریت سایت، صاحبان کسب‌وکار (فروشگاه‌ها) و کاربران (مشتریان) تقسیم شده است. در مدیریت سایت، ایجاد، به‌روزرسانی و تغییر وضعیت حصار جغرافیایی و کاربران فروشگاه‌ها صورت می‌گیرد. صاحبان کسب‌وکار می‌توانند آگهی‌های مورد نیاز خود را در یک حصار جغرافیایی و زمان مشخص در سیستم وارد کنند. مشتری‌ها نیز زمانی که وارد محدودة مدنظر می‌شوند، پیام‌ها و اعلان‌هایی از قبیل آگهی و تخفیف را براساس موقعیت خود در محدوده دریافت خواهند کرد. آزمایش سیستم مورد نظر در منطقة ۶ تهران با شعاع ۴۰۰ متر حصار جغرافیایی صورت گرفت و تبلیغات چندین فروشگاه دریافت شد. میزان کاربردپذیری و رضایتمندی از سیستم به روش مقیاس کاربردپذیری سیستم (SUS ) اندازه‌گیری شد؛ درنتیجه مشتریان بیش از ۷۰ درصد از سیستم رضایت‌ داشتند.

 

از جمله مهم‌ترین بازتاب‌های شهرنشینی معاصر، پیدایش و گسترش محله‌های آسیب‌پذیر (سکونتگاه‌های غیررسمی) در مرکز یا پیرامون شهرهاست. این سکونتگاه‌ها را می‌توان بخش‌های فراموش‌شده و برنامه‌ریزی نشده‌ای در مقایسه با سایر سکونتگاه‌های شهری دانست که از نظر پایداری بسیار شکننده هستند. لازمة سنجش پایداری بررسی ابعاد چهارگانة پایداری (اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، زیست‌محیطی و کالبدی) به‌صورت سیستماتیک است؛ از این‌رو هدف پژوهش کاربردی و توصیفی-تحلیلی حاضر واکاوی و سطح‌بندی وضعیت پایداری سکونتگاه‌های غیررسمی شهر اردبیل با تکیه بر معیارهای پایداری محله‌ای و اولویت‌بندی آن‌ها برای برنامه‌ریزی آتی است. اطلاعات مورد نیاز به‌کمک مطالعات کتابخانه‌ای-اسنادی و روش‌های میدانی گردآوری شده‌اند. جامعة آماری نیز محله‌های پانزده‌گانه سکونتگاه‌های غیررسمی شهر اردبیل است. به‌منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها از نرم‌افزارهای Excel و SPSS استفاده شد و با بهره‌گیری از مدل بارومتر پایداری سطوح پایداری محله‌های هدف در چهار بعد (اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، زیست‌محیطی و کالبدی) تعیین شد. همچنین نقشه‌ها برای بازنمایی بهتر، به‌کمک نرم‌افزار Arcgis ترسیم شدند. براساس نتایج اجرای مدل مزبور، محلة سلمان‌آباد با امتیاز ۵۰۱/۰ از پایداری متوسط برخوردار بود. پس از آن محلة کاظم‌آباد (۳۴۴/۰) و اسلام‌آباد (۳۰۰/۰) در وضعیت ناپایداری بالقوه و سایر محله‌های هدف در وضعیت ناپایدار قرار دارند. درمجموع محله‌های هدف از نظر میانگین کل رفاه اکوسیستم (۲۳۱/۰) و رفاه انسانی (۲۴۹/۰) در سطح بسیار پایینی قرار دارند؛ بنابراین با توجه به شرایط ناپایداری سکونتگاه‌های غیررسمی شهر اردبیل می‌توان نتیجه گرفت سطح پایداری در این محله‌ها مناسب نیست؛ از این‌رو برنامه‌های توسعه‌ای متناسب با ضعف‌ها و قوت‌های هر محله و براساس سطوح پایداری هریک از این سکونتگاه‌ها ضروری است.

 

تراکم از مباحث کلیدی مطالعات شهری و از مهم‌ترین عناصر شناسایی فرم شهر است که پایش تغییرات آن در ترسیم وضعیت کالبدی-اجتماعی و تحلیل روند تحولات شهر اهمیت دارد. هدف پژوهش حاضر ارزیابی روند تغییرات و نحوۀ توزیع فضایی-زمانی شاخص­های تراکم شهری ارومیه طی سال‌های ۱۳۷۵-۱۳۹۵ با استفاده از روش‌های آماری است. جامعۀ آماری مناطق پنج‌گانۀ شهر ارومیه است. نتایج پژوهش نشان‌دهندۀ افزایش مقادیر همۀ شاخص‌های مدنظر و ناهمگنی در توزیع است؛ به‌طوری‌که محدودۀ جنوبی شهر تراکم ساختمانی و سرانۀ زیربنای بالا و شمال شهر تراکم جمعیتی بالا و سرانۀ زیربنای پایینی دارد. ضریب موران شاخص‌ها از الگوی تصادفی و پراکندگی به خوشه‌ای حرکت کرده است. بیشترین تغییر نیز به سرانۀ خالص مسکونی با افزایش ضریب ۰۴/۰- در سال ۱۳۷۵ به ۴/۰ در سال ۱۳۹۵ مربوط است. ضریب گری نیز با کاهش و فشردگی همراه بوده است و بیشترین فشردگی در جمعیت، واحد مسکونی و زیربنا به میزان ۲۸/۱ تا ۸۲/۰ واحد و کمترین فشردگی در مساحت با کاهش ۱۵/۰ واحدی است. در ضریب ویلیامسون بیشترین نابرابری در مساحت، جمعیت تعداد خانوار و زیربناست و بقیۀ شاخص‌ها توزیع متعادل‌تری دارند. آنتروپی متغیرهای مساحت با افزایش ضریب به ۵۷/۱ و ۹۷/۰ بیانگر الگوی پراکنش است. در تراکم مسکونی نیز FAR و تراکم ساختمانی با ضرایب کمتر از ۵/۰ نشان‌دهندۀ قطبیت و تعادل‌نداشتن در توزیع است. به‌طورکلی با وجود متعادل‌شدن توزیع و حرکت شاخص‌ها به سمت فشردگی محدود، شهر با افزایش نابرابری و توزیع قطبی در شاخص‌های تراکم ساختمانی و سرانۀ زیربنا در منطقۀ ۱ و ۵ و شاخص جمعیتی در منطقۀ ۲ مواجه است. تحول ساختار شهر در دهۀ گذشته نیز موجب قطبی‌ترشدن ساختار فضایی شهر از نظر جمعیتی و ساختمانی و افزایش نابرابری شده است. همچنین منطقۀ ۵ با بیشترین نابرابری در توزیع شاخص‌ها مواجه بوده و نامتعادل‌تر است.