نویسنده : سیدرضا هاشمی
چاپ شده در شماره بیست و چهارم مجله آبادی، بهار ۱۳۷۶
مقدمه
شرکت در بحث صنعت و دانشگاه، در چهارمین کنفرانس بین المللی عمران که در ۱۴ تا ۱۶ اردیبهشت ۱۳۷۶ در دانشگاه صنعتی شریف برگذار شد، فرصتی بود برای طرح مسئله کیفیت نازل ساختمان سازی شهری و بررسی علل تنزل کیفیت و در صورت امکان چاره جویی برای حل مسئله و پیدا کردن راهی به سوی ارتقای کیفیت در طول گفتگوهایی که با افرادی از گروههای گوناگون وابسته به حرف و صنایع ساختمانی و دانشگاهیان، به همین مناسبت، داشتیم، و گزارش آنها در این شماره آبادی منعکس است، جز چند استثنا همگی نه تنها درباره نقش کنترل در بالا بردن کیفیت متفق النظر بودند بلکه، سهم بسیار مهمی از بار گناه نازل بودن کیفیت کنونی را به گردن دولت می انداختند که دستگاه لازم برای کنترل را نساخته یا اگر ساخته ضعيف و ناکارآمد است.
نظارت در عصر تولید صنعتی
در این حرفی نیست که دولتها بر کیفیت کالاها و خدمات نظارت می کنند و این نظارت در عصر تولید صنعتی سازمان یافته تر و گسترده تر است، اما کیفیت را ناشی از کنترل دانستن و سطح آن را با سطح کنترل متناظر و متناسب پنداشتن حرف دیگری است که جای تأمل دارد.
کیفیت ساختمان سازی
شاهد این ادعا که کیفیت ساختمان سازی امروزی ما لااقل در ابنیه ۱ شهری – پایین است مقایسه آن با انواع عاليتر است: ساختمان سازی قدیمی خود ما، در وجوه مشترکش با ساختمان سازی امروز، و ساختمان سازی امروز کشورهایی که نمونه های کیفیت برتر را به همه جای دنیا صادر می کنند.
کیفیت چیزی جز انعکاس مهارت نیست
اگر از این مقایسه ها نتیجه می گیریم که کیفیت ساختمان سازی امروز ما نازل است، باید بپذیریم که علت آن سطح پایین مهارتهای ساختمانی است و گناه نازل بودن کیفیت را به گردن کنترل نیندازیم.آنهایی که کیفیت را محصول کنترل می دانند یا منکر ضعف کنونی مهارتهای ساختمانی هستند، و نتیجه حرفشان این است که در تولیدکنندگان و سازندگان از کاربرد مهارتهایی که دارند من یا فقدان مهارتها را قبول دارند اما آن را ناشی از فقدان کنترل مو نتیجه حرفشان این است که اعمال کنترل یا تشدید آن خودد شکوفایی مهارتها خواهد شد.
به راستی، آیا می توان با چنین دیدگاهیا۔ نتایجی که بر آنها مترتب می شود موافقت نمود؟
نظامات کنترل، در همه جای دنیا، عبارت اند از حدودی که به عنوان اقل انتظارات جامعه مقرر می شوند، و ترتیباتی که اجرای این مقررات را تضمین می کنند. اما وضع مقررات همواره مؤخر بر ابداع وسایل و روشهایی است که تولیدکنندگان و صنعتگران، برای ایجاد رفاه بیشتر و کیفیت عالیتر، به آن دست می یابند. چیزی که تولیدکننده و صنعتگر را به ابداع و نوآوری وا می دارد فراتر رفتن از وضع موجود و عرضه کردن سطح بالاتری از رفاه به مشتری و فروختن کالای تازه به اوست. در این فرایند کنترل، که دولت عامل آن است، هیچ حضوری ندارد، بلکه برعکس، سطح جدید انتظارات ناشی از آشنایی با ابداعها و ابتکارهای تازه است که خود به ارتقای اهداف کنترل می انجامد؛ یعنی به طور طبیعی کنترل است که از کیفیت تبعیت می کند نه کیفیت از کنترل.
مقررات کنترلی کشورهای صنعتی
علت اینکه مقررات کنترلی کشورهای صنعتی پیشرفته در کشورهای هنوز صنعتی نشده قابل اجرا نیست این است که حدود انتظارات جوامع صنعتی پیشرفته، که همان سطح عالی کیفیتهای اجرایی است، در جوامع هنوز صنعتی نشده امکان برآورده شدن ندارند. این ناتوانی در قلمرو فن و مهارت است نه در قلمرو قانون که با اصرار در اعمال کنترل بتوان بر آن فائق آمد. به عبارت دیگر، کیفیت آمری نیست که به صورت نظری، یعنی با فهم علمی، متحقق شود.حتی نمونه های آزمایشی کیفیت را نیز نمی توان معیاری برای ارتقای سطح انتظارات جامعه تلقی کرد و مبنای قرار داد. کیفیتی می تواند ملاك و میزان کنترل باشد که تولید آن عمومیت یافته باشد، و این زمانی تحقق می یابد که سطح عمومی مهارتها ارتقا پیدا کرده باشد.
مصرف کنندگان تولیدات تخصصی
گذشته از این، مصرف کنندگان تولیدات تخصصی و پیچیده صنعتی نظارت بر جنبه هایی از کیفیت را به عهده دولت گذاشته اند که نه تشخیه آنها از خودشان ساخته است و نه در فرایند تولید آنها حضور دارند. کنترل وی نیز، که قادر به نظارت بر همه جزئیات نیست، مقدم بر هر چیز، بر جنبه های مهم مربوط به خطرات جانی و مالی، یعنی ایمنی و بهداشت، و پس از آن بر جنبه های مربوط به غبن و زیان مصرف کننده ، یعنی کارایی و دوام، و در هر دو حالت، بر کیفیتهای پنهان و نامشهود و پیچیده و تخصصی، که تشخیص آنها جز برای کارشناس خبره، آن هم فقط در حین ساخت و اجرا، مقدور نیست، نظر دارد، نه بر کیفیتهای نهایی مربوط به شکل خارجی و بهره برداری روزمره که در واقع، به خود استفاده مربوط می شوند نه به تشخیص قابلیت استفاده.
ساختمان سازی شهری امروز ما حتی در همین جنبه ها، یعنی زیبایی و ظرافت ظاهری و بهره دهیهای روزمره ای که برای آنها طراحی و ساخته شده اند، فاقد کیفیت هستند.
منظور این نیست که کیفیتهای مربوط به ایمنی و بهداشت و دوام را، که ناظر عادی به آسانی آنها را تشخیص نمی دهد و به دلیل پیچیدگی اجرا به نظارت تخصصی نیازمندند، می توان به زور کنترل ایجاد کرد. زیرا در این موارد نیز اگر تولید کننده و سازنده مهارت ایجاد کیفیتهای لازم را، در سطح تقاضای جامعه، داشته باشد دلیلی ندارد که از فروش مهارتش امتناع و از سود حاصل از آن خود را محروم کند؛ و اگر چنین مهارتهایی به اندازه ای که سطح انتظارات مقررات کنترلی را برآورده سازد موجود نباشد از کنترل هم کاری بر نمی آید، بلکه منظور این است که فقدان كيفيت نهایی، یعنی همان زیبایی و کارآیی محسوس و ملموس بهترین گواه بر فقدان مهارتی است که هدف آن جلب رضایت و تحسین مشتری است.
این سوال مطرح می شود که پس چرا ساخت ساختمانهای فاقد کیفیت کنونی متوقف نمی شود، بلکه حتی گسترش پیدا می کند؟
لابد ذوق عمومی انحطاط پذیرفته و انتظار کیفیتی بیش از این نباید داشت. پاسخ این است که ذوق مصرف کنندگان تربیت پذیر است و به برکت خلاقیت و هنرمندی تولیدکنندگان و سازندگان جامعه بارور می شود، و امروز به سبب غیبت این تولید کنندگان و سازندگان خلاق و صاحب مهارت است که نیاز طبیعی آنها به زیبایی توأم با کارآیی برآورده نمی شود.
بررسی علل پایین بودن کیفیت
ما در صدد آن نیستیم که بررسی علل پایین بودن کیفیت و چاره جویی برای خروج از این وضع را به بن بست بکشانیم؛ بلکه برعکس، می خواهیم نشان دهیم که چون ارجاع امر کیفیت به کنترل به بن بست می رسد باید برای ایجاد کیفیت، به جای کنترل، به خود کیفیت رجوع کنیم. چه حرفی از این روشن تر که کیفیت عالی را باید به وجود آورد: با فراگرفتن مهارتی که خالق آن کیفیت بوده است، از روی دست استاد ماهری که صاحب آن مهارت است.
کنترل هر نقشی را که بتواند ایفا کند بعد از آن است که سطحی از کیفیت منحنی شده و لاجرم سطحی از مهارت آن را پشتیبانی کرده باشد. تقاضای کیفیت نزد مصرف کنندگان همیشه، بالقوه، موجود است ؛ اگر قابلیتی و همتی که این قابلیت را فعالیت ببخشد در تولیدکننده وجود داشته باشد نبود کنترل نمی تواند مانعی در مقابل آن ایجاد کند. گناه فقدان کیفیت را به گردن کنترل انداختن بهانه ای بیش نیست
در کجای دنیا کیفیت دنباله رو کنترل بوده است؟ حتی تصور چنین ارتباطی هم ناممکن است. تاریخ وضع مقررات و ترتیبات کنترلی هم چنین چیزی را نشان نمی دهد.
نظامات کنترلی جدید
ما چون نظامات کنترلی جدید را در قالب حقوقی آن از دیگران گرفته ایم، و از کار کرد و دلایل پیدایش آنها اطلاع کافی نداریم، همه چیز را در توجیه قانونی این نظامات ، که عبارت است از حفظ حقوق و منافع مصرف کنندگان، جستجو می کنیم، و کارکرد صنعتی و توسعه ای آن را هم از همین توجیه قانونی می خواهیم بفهمیم. اما اگر به خود صنعت رجوع می کردیم می دیدیم که در صف مقدم ایجاد و توسعه کیفیت تولیدکننده و سازنده ای ایستاده است که، چون بقایش در گرو پیشرفت و پیشرفتش موقوف به نوآوری و ابداع است، مدام در اثبات برتری کیفیت کالای خود در تأمین رفاه بیشتر جامعه و حق جامعه برای برخورداری از سطح بالاتر رفاه کوشیده، دولت را به اجباری کردن یا حداقل تشویق استفاده از مشخصات خود وادار و میدان را برای رقیبان تنگ می کند.
یعنی کیفیت است که برای ترویج و توسعه خود متقاضی بالا بردن سطح کنترل است ، نه بالعکس حتی در جنبه های مهم جانی و مالی نیز کنترل به استقبال کیفیت نمی رود. به یاد داریم که وقتی در سال ۱۳۶۹ اثرات الزامی شدن آیین نامه طراحی پایدار در برابر زلزله، معروف به استاندارد ۲۸۰۰، در کمیسیون صنعت و امور زیربنایی دولت مورد بحث بود، با اینکه همه اعضای کمیسیون اذعان داشتند که ایمنی ساختمان در مقابل خطر زلزله بسته به رعایت مقررات مزبور است، به علت چند درصد افزایش مصرف فولاد، در تصمیم گیری تعلل می کردند، تا اینکه فردای همان روز آن زلزله ویرانگر در منجیل روی داد و همه تسلیم شدند.
افزایش مهارت و نوآوری
اگر برای کیفیت کالاهای تولیدی جامعه، در هر زمان، سطح متوسطی را در نظر بگیریم، کنترل، حداکثر، می تواند این سطح را حفظ کند. ولی آنچه سطح کیفیت را دائما بالا می برد تلاش صنعتگران برای افزایش مهارت و نوآوری و ابداع است. طبع کیفیت، و مهارتی که خالق آن است، نوگرایی و پیشرفت، و جوشش و زایندگی است؛ در حالی که طبع کنترل، برعکس، تثبیت و بازدارندگی است. کیفیت رو به آینده دارد، اما کنترل متوقف در حال است.
چیزی که کنترل را به جلو می راند نیز، کیفیت پیش رونده است. از آنجا که سطح عمومی مهارتهای ساختمانی ما. مخصوصا در ابنیه شهری – هنوز، روندی رو به تکامل ندارد، موازین کنترلی ما، به جای تکیه بر سطح کیفیتها و مهارتهای داخلی، به سطح کنترل کشورهای صنعتی روی می آورد ؛ و همین خود به تقویت این اشتباه کمک کرده است که اگر سطح کیفیت از سطح کنترل پایین تر است، الزام به تبعیت از سطح کنترل عالیتر، خود به خود، کیفیتها و مهارتهای عالیتر را ایجاد خواهد کرد.
