نقش و جایگاه طراحی محیط در عصر حاضر

نقش و جایگاه طراحی محیط در عصر حاضر

چاپ شده در مجله آبادی به شماره نهم، تابستان ۱۳۷۲

---

مقدمه 

این نوشته خلاصه ای است از مقاله پروفسور درک لارجری (Derek Lovejoy)، مدیر و صدر هیئت رئیسه فدراسیون مهندسان طراحی محیط، خطاب به کنفرانس نجات زمین، که در سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو، برزیل برگزار گردید و در آن بر نقش و اهمیت جهانی طراحی و محیط در کمک به حفظ محیط زیست زمین تاکید شده است. ترجمه این متن توسط مهندسین مشاور عرصه انجام گرفته است.

طراحی محيط بنا

در سالهای اخیر، مهندسی طراحی محيط بنا به ضرورتهایی که بر اثر توجه به مسائل و معضلات مبتلابه محیط زیست به وجود آمده نقش و اهمیت واقعی خود را پیدا کرده است.در واقع باید اذعان داشت که پیش از این، مهندسان طراح محیط نقش چندانی در امر توسعه، حفاظت از زمین و منابع طبیعی و همچنین حاظت از محیط زیست نداشته اند و تا اوایل دهه ۳۰ میلادی فعالیت این گروه تنها به طرحهایی برای مناطق خاص محدود می شده است، اما به تدریج به دلیل نقش و اهمیت بیش از حد این رشته از یک سو و نیاز به برنامه ریزی گسترده تر در سطح بین المللی از سوی دیگر، فعالیت آنان معنا و دامنه وسیعتری پیدا کرد.

حفظ و نجات محیط زیست 

امروزه گروه مزبور پیشتازان مبارزه در عرصه های مختلف برای حفظ و نجات محیط زیست هستند و باید اطلاعات وسیعی درباره کلیه مشکلات موجود و مسائل مبتلابه محیط زیست را نه تنها به منظور هماهنگی با سایر گروههای تخصصی، بلکه برای تنظیم و ارائه پیشنهادها و رهنمودهای منطقی و شایسته به دولتمردان، سازمانها و ارگانهای بین المللی در اختیار داشته باشند.

دیدگاه گروههای تخصصی طراحی محیط

در حال حاضر این دیدگاه که کلیه گروههای تخصصی که فعالیتشان به نحوی با مسائل طراحی محیط مربوط است. از جمله برنامه های متنوع برای سرمایه گذاری، طرح های جامع شهرسازی، احیا و آماده سازی زمینهای متروکه و بایر، طرحهای مختلف برای فضاهای خارج از شهرها، سواحل، مناطق کشاورزی، جنگلها و همچنین طرحهای گوناگون برای بزرگراهها، مراکز صنعتی، تجاری و تفریحی۔ باید توسط مهندسان طراح محیط راهبری و هدایت شونده مقبولیت عام یافته است.

شدت یافتن معضلات و نقش و جایگاه طراحی 

با شدت یافتن معضلات و مشکلات زیست و محیطی طی دهه های اخیر، توجه جهانیان نیز به حفاظت از محیط زیست و زمینی که روی آن زندگی می کنیم افزایش قابل توجهی یافته است. این امر موجب شده است تا در عقاید مردم و دولتها نسبت به شیوه برخورد با معضلات زیست محیطی تغییرات زیادی به وجود آید. برای مثال، بانک جهانی که قبلا میلیاردها دلار وام را به راحتی و بدون در نظر گرفتن تأثیرات سوئی که در محیط زیست برجای می گذاشتند) پرداخت می کرد، اکنون شرایط نسبتا دشواری را برای پرداخت این وامها تدوین کرده و به اجرا گذاشته است.

استفاده بهینه و منطقی از محیط زیست

مهندسان طراح محیط می توانند و باید رهنمودهای موثری برای استفاده بهینه و منطقی از محیط زیست و منابع طبیعی و همچنین حفظ آنها به جهانیان ارائه کنند. البته نظریات و تصمیمات سیاستمداران و دولتمردان در حفاظت از محیط زیست بسیار حساس و حائز اهمیت است، از این رو مهندسان یا طراحان محیط بدون هیچ گونه تردیدی باید پیشنهادها و نظریات مفید خود را در اختیار این مراجع قرار دهند. بدیهی است که پیشنهادها و رهنمودهای آنان باید همواره به دور از هرگونه جهتگیری سیاسی باشد و صرفا با در نظر گرفتن مصالح جامعه به گونه ای تدوین و ارائه شود که اعتماد همگان را به خود جلب کند.

در واقع رسالت مهندسی طراحی محیط در این عصر تدوین و ارائه پیشنهادهای مناسب و تنظیم راه حلهای عملی و ممکن برای رفع معضلات و مشکلات محیط زیست است.

ساختار دولت ها

سازماندهی وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی و عمومی به نحوی که در کنترل و حل مشکلات محیط زیست نقش شایسته ای را ایفا کنند، بسیار مهم و حائز اهمیت است.ایجاد هماهنگی و تشریک مساعی بین وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی و عمومی به منظور سیاستگذاری جامع و نبين خط مشیهای اصولی امری کاملا ضروری است ولی متاسفانه در بسیاری از کشورهای در حال توسعه امور فوق از روندی معکوس برخوردار بوده است، به نحوی که عملا موجب شده تا سیاستهای متناقض اتخاذ و اعمال شود.

معضلات زیست محیطی در کشورهای در حال توسعه

از آنجایی که مشکلات و معضلات زیست – محیطی در کشورهای در حال توسعه از ابعاد گسترده ای برخوردار است، وظیفه مهندسان و طراحان محیط در این کشورها سنگینتر و دشوارتر است. از این رو، در این کشورها باید با دقت و تلاش بیشتر و صمیمانه تری به  این امر مهم پرداخت. در این راه، جمع آوری و ثبت اطلاعات و آمار مربوط به پیامدهای . معضلات و مشکلات زیست محیطی در کشورهای جهان سوم و به ویژه قاره افريقا به منظور بررسی و تحلیل آنها و نهایتا ارائه راه حلهای تخصصی و منطقی برای رفع مشکلات و ناهنجاریها از اهمیت فوق العاده زیادی برخوردار است.

بهره برداری بی رویه از جنگلها

از نیمی از الوار مصرفی در افریقا برای تامین سوخت مورد نیاز استفاده می شود. به دنبال بهره برداری بی رویه از جنگلها وعدم جایگزینی درختانی که از بین می روند، خاک ارزشمند این نواحی با سیلابها شسته شده و بدون هیچ مانعی به رودخانه ها و دریاها می ریزد. در واقع پس از فرسایش و از بین رفتن این خاکها شاید به صدها و بلکه هزاران” مال وقت نیاز باشد تا لایه های زیرین خاک قابلیت کشاورزی و رشد گیاهان را پیدا کنند و شاید هم هرگز این فرصت دست ندهد.هر روز خلبانانی که بر فراز قاره افريقا پرواز می کنند شاهد این تغییرات وسیع و کاهش روزافزون مساحت جنگلهای دنیا هستند. این امر بسیار نگران کننده و خطرناک است.

از بین رفتن زمینهای زراعی

بر اساس آمار ارائه شده از سوی بانک جهانی، با از بین رفتن زمینهای زراعی در کشور هندوستان، سالانه رقمی نزدیک به ۶ میلیارد دلار هزینه صرف احیای زمینهای کشاوزی برای تأمین آذوقه مورد نیاز مردم می شود.کشت بی رویه محصول و استفاده غیر مجاز از انواع سموم و مواد شیمیایی برای مقابله با آفات نباتی موجب شده است تا زمینهای زراعی تخریب شود و صدمات غیرقابل جبرانی به محیط زیست وارد آید. متاسفانه دسترسی به آمار دقیق در این زمینه ممکن نیست، ولی با اطمینان می توان اظهار داشت که میزان نابودی زمینهای زراعی در جهان طی پنج دهه گذشته نسبت به پنج قرن گذشته بیش از ۱۰۰ برابر بوده است.

مشکلی برای نژاد بشر

مسئله از بین رفتن چراگاهها و زمینهای زراعی نه تنها یک مشکل زیست محیطی است، بلکه مشکلی برای نژاد بشر نیز محسوب می شود و راه حلهایی که برای برطرف کردن این معضل پیشبینی می شود باید تمامی جوانب امر- هم از نظر محیط زیست و هم از جنبه های گوناگون زندگی بشر را ملحوظ دارد.

برای مثال، راه حلهایی که با در نظر گرفتن فرهنگ، آداب و رسوم و رفتارهای اجتماعی اقوام بادیه نشین – با توجه به محیط آنها و نیازهایشان در زندگی – برای احیای اراضی کشاورزی طراحی و ارائه می شود، قطعا منطقی تر است و در عمل با موفقیت بیشتر روبه رو می شود. به همین لحاظ ضروری است که اطلاعات وسیعی در مورد مهاجرت، نوع معیشت، تولیدات دامی و همچنین محدودیتها ” و تنگناهایی که در این زمینه ها وجود دارد مثل فرسایش چراگاهها، بیماری دامها و مهاجرتهای بی رویه – جمع آوری شود.تمامی این موارد اهمیت استفاده از خدمات مهندسی طراحی محیط را به منظور درک هر چه بیشتر مشکلات و تلاش برای رفع آنها مورد تاکید قرار میدهد.

تغییرات سریع در شرایط اکولوژیکی

موضوع نگران کننده دیگری که سلامتی و بقای موجودات زنده کره زمین را در معرض خطر قرار داده است، تغییرات سریع در شرایط اکولوژیکی و تکامل تدریجی موجودات انگلی و پیدایش ویروس های تازه است. این پدیده به شدت در حال گسترش است. این انگلها و ویروسهای تازه از رشد طبیعی گیاهان و حیوانات جلوگیری می کنند و بقای آنها را به مخاطره می اندازند، به طوری که می توان پیشبینی کرد که تا پایان قرن حاضر میلیونها نمونه از انواع گیاهان و جانوران مختلف در مرض نابودی کامل قرار خواهند گرفت .اتخاذ سیاستهای مناسب و اعمال آنها برای جلوگیری از این معضلات- به ویژه در کشورهای در حال توسعه – از اولویت مبرم برخوردار است و کارشناسان و مهندسان طراحی محیط می توانند در این عرصه ها نقش مفید و موثری ایفا کنند و کمکهای شایان ارائه دهند.

مهندسان طراح محیط باید با اتکا به دانش و تخصص خود در طرحهای زیربنای به منظور برطرف کردن مشکلات و معضلان محیط زیست همکاریهای وسیعی داشت باشند.

نگهداری محیط زیست و نقش و جایگاه طراحی 

با نگهداری محیط زیست امکان بقا و دوام شهرها و روستاها افزایش قابل توجهی می یابد. در صورت نیاز، بازگشت به روشهای سنتی و احیای کشاورزی غیر مکانیزه موجب می شود تا روند فرسایش اراضی حاصلخيز متوقف شود و آلودگیهای شیمیایی منابع آب که ناشی از مصرف سموم و کودهای شیمیایی است به تدریج کاهش پیدا کند. علاوه بر این، چون آذوقه و مواد غذایی مورد نیاز مردم در هر منطقه توسط خود آنها در همان محل تهیه و تأمین می شود، حجم حمل و نقل و جابه جایی مواد غذایی نیز به میزان قابل ملاحظه ای کاهش می یابد.در شهرها نیز کمربندها و فضاهای سبز جنگلی که حفاظ مناسبی برای ابنیه در مقابل عوامل اقلیمی هستند، علاوه بر کاهش مصرف انرژیه در پاکیزگی هوا و رفع آلودگیها نیز تأثیر فوق العاده می گذارند.

رشد بی رویه جمعیت

 مهندسان طراح محیط می توانند در این موارد و موارد مشابه با دانش و تجربه خود برای حفظ محیط زیست به شکل موثری دارد در عمل شوند. گزارش سازمان ملل حاکی از آن است که رشد بی رویه جمعیت در بسیاری از کشورها، بی ثباتی دولتها، عدم ارائه خدمات کافی و مناسب بهداشتی و آموزشی، عدم تأمین مواد غذایی کافی و حتی تغییرات در اکولوژی محیط را در پی داشته است. به دنبال و یا همراه با عوارض نا بهنجار فوق، مهاجرت روستاییان و کشاورزان به شهرها، جمعیت شهری را تا به حد انفجار افزایش داده است . در جهان امروز رشد جمعیت به حدی رسیده است که هرگونه برنامه ریزی و طرح ریزی برای حل معضلات و مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را تحت الشعاع قرار داده و نارسا و بی اثر کرده است.

فاجمه و تراژدی 

از آنجا که اکثریت این مردم در زاغه های اطراف شهرهای بزرگ بدون دسترسی به هر می گونه امکانات از قبیل آب آشامیدنی سالم خدمات بهداشتی و … به سر می برند، مشکل و از لحاظ کمی و چه از لحاظ کیفی به صورت یک فاجمه و تراژدی در آمده است. علاوه بر این، باید در نظر داشت که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، با توجه به کمبود  امکانات مالی و نیروی انسانی ماهر، تأمین  مسکن مناسب برای جمعیتی که روز به روز ده افزایش می یابد عملا غیر ممکن شده است.

رشد جمعیت در رابطه نقش و جایگاه طراحی 

رشد جمعیت و توسعه روند زاغه نشینی در این کشورها موجب شده است تا فضاهای سبز تخریب شود و صدمات جبران ناپذیری به محیط زیست وارد آید. در واقع، روند رو به رشد مهاجرت به شهرها این هراسی را به وجود  آورده است که دولتهاعملا ممکن است توانایی کنترل را از دست بدهند. از این رو . ضروری است که دولتها و مسئولان با کمک مهندسان طراح محیط برای برنامه ریزی و تدوین طرح های مناسب به منظور مقابله با این وضعیت اقدامات لازم را به عمل آورند تا از بروز فاجعه در ابعاد وسیعتر جلوگیری شود.

حفاظت و نقش و جایگاه طراحی 

درک این موضوع از سوی جهان متمدن که حفاظت از محیط به معنای تهدید منافع کسی نیست و در واقع می توان با حفظ محیط زیست به منافع مورد نظر نیز دست یافته از اهميت ویژه ای برخوردار است.به طور یقین باید در نظر داشت که درآمدهای حاصل از تهیه متناوب غذا و دارو از گیاهان جنگلی به مراتب بیشتر از درآمدهای ناشی از تخریب جنگل و فروش چوب و یا تسطیح آن برای مقاصد کشاورزی و … است. بر اثر نابودی جنگلها، خاک حاصلخیز سطحی ، نیز به وسیله آب باران به (ویژه در کشورهای – در حال توسعه جنوب آسیا) شسته می شود و عملا لایه های غیر حاصلخيز باقی می ماند که محصول چندانی از آن به دست نمی آید.

مسئله زباله و نحوه دفع و امحای 

یکی دیگر از مشکلات جهان ما مسئله زباله و نحوه دفع و امحای آن است. این معضل به دلیل آنکه در اطراف شهرها زمینهای زیادی را اشغال می کند و به اراضی اطراف نیز صدمه میزند مورد توجه کارشناسان طراح محیط قرار دارد. کارشناسان با در نظر گرفتن .پیشرفته ترین روشها و امکانات تکنولوژیکی به پیشنهاد هایی برای رفع این معضل ارائه می دهند. برای مثال، بر اساس یکی از طرحهایی که پیشنهاد شده است می توان با دفن زباله در گودالهای مخصوص، سوخت مورد نیاز نیروگاهها را تأمین کرد.

توریسم

 یکی از منابع بالقوه درآمد کشورهای در حال توسعه سود سرشار حاصل از جلب سیاح است. از این رو،حفظ فضاها و مناطق جذاب برای د در جلب سیاحان و کسب درآمدهای ناشی از آن بسیار اهمیت دارد. پارکهای طبیعی به ویژه در قارة افريقا نمی تواند از جمله این فضاها و مناطق تلقی شود.معمولا اختلاف نظرهایی در زمینه حفظ . این گونه فضاها و مناطق (در واقع منحصر به فرد) از یک سو و نیاز به استفاده از آن فضاها برای توسعه صنعتی و … از سوی دیگر وجود دارد.

در واقع با برنامه ریزی و طراحی درست می توان به هر دو هدف در مورد نقش و جایگاه طراحی دست یافت. شاید  وضعیت شهر کاراکاس در ونزوئلا مثال خوبی در این زمینه باشد. بخش گسترده ای از سواحل . در این ناحیه دست نخورده مانده و به شکل طبیعی حفظ شده اند. در عین حال در اراضی مجاور این منطقه بکر، توسعه صنعتی به اجرا درآمده است. در واقع کارشناسان با مهندسان طراحی محیط با طرحریزی صحیح، ضمن حفظ محیط طبیعی، امکان توسعه صنعتی را نیز فراهم آورده اند.

تکنولوژی و مهندسی طراحی محیط

پیچیدگی بیش از حد مسائل و مشکلات زیست محیطی از یک سو و نیاز به تدوین و ارائه طرح اصولی و منطقی برای حفاظت از محیط از سوی دیگر موجب شده است تا مسئولان امر اقداماتی برای تهیه و تنظیم روشهای استاندارد به عمل آورند تا با استفاده از این روشها بتوان به راحتی به بررسیهای محیطی تحلیل مشکلات مربوطه و ارائه راه حلهای عملی اقدام کرد.

امروز به دلیل استفاده از سیستمهای کامپیوتری و نرم افزارهای مناسب، نحوه کار و نقشه ها و مدارک تهیه شده و حتی فضاهای کاری دفاتر مهندسی که در زمینه های طراحی محیط فعالیت می کنند نسبت به دو دهه گذشته به کلی تغییر کرده است. البته استفاده از کامپیوتر به صورت کامل و همه جانبه در نیامده است و نارساییهایی دارد. از جمله آنکه گروه کارشناسان طراح محیط باید برای استفاده صحیح و بهینه از امکانات تکنولوژیکی جدید و به ویژه کامپیوتره آموزشهای لازم را ببینند و در برنامه های آموزش کلاسیک این گروه از کارشناسان در دوره های دانشگاهی تاکید بیشتری بر این مسئله صورت پذیرد.

نگهداری

 این دیدگاه در مورد نقش و جایگاه طراحی که هزینه های مربوط به نگهداری از محیط و حفظ آن باید نه از طریق سرمایه گذاری جدید بلکه از طریق منابع مالیاتی تامین شود، خود به نوعی می تواند در حفظ محیط و نگهداری از آن موثر باشد. زیرا مردم برای آنکه مالیات کمتری بپردازند، قطمة در نگهداری و حفظ محیط بیشتر تلاش خواهند کرد و مهندسان طراح محیط نیز می توانند با تدوین برنامه های اصولی و جامع در نگهداری و بازسازی محیط، نقش خاص خود را ایفا کنند.