در برنامه پرگار شبکه بی بی سی، مصاحبه ای درباره معماری روز ایران و عوامل شکل گیری آن از ابتدا تا کنون به همراه هویت معماری ایرانی و با حضور دو معمار معروف و نام اشنای ایرانی، حسین امانت و نادراردلان صورت گرفت تا به آسیب شناسی معماری روز ایران پرداخته شود. در این میان سوالات متعددی مطرح شدند که عبارت اند از:
– آیا معماری ایرانی دچار سرگشتگی نشده؟ – عوامل موثر بر معماری ایرانی چیست؟ سنت / مدرنیته / کارفرما ؟ – رابطه این معماری با سنت چیست؟ – رابطه ی این معماری با مکتب های مدرن معماری در سراسر جهان چیست؟ – اکنون معماری ایرانی چه وضعیتی دارد؟ – مشکلات عملی و نظری پیش روی معماری ایرانی چیست؟ – اگر امروزه نمی توان از هویت ایرانی معماری رایج در کشور صحبت کرد؛ ایراد را در کجا باید جست؟ – آیا لازم است معماری هویت داشته باشد؟ – اولویت های معماری معاصر ایران چه باید باشد؟ معنا و هویت یا پاسخ به نیاز های انسان امروزی در ارتباط با فضای کار و زندگی
طی مسابقه طراحی برج شهیاد تهران ، که به مناسبت جشن های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران و به دستور فرح دیبا برگزار گشت، طرح جوانی ۲۴ ساله و معماری تازه کار پیروز این رقابت دشوار شد. او یکی از بهاییان ایرانی الاصل بود. خانواده مادری وی اهل همدان و پدرش کاشانی بود. امروز طرح پیشنهادی این معمار جوان به عنوان نماد شهر تهران با نام برج آزادی شناخته می شود. بنایی اصیل دارای طرحی ایرانی – اسلامی، نمایانگر ایران مدرن و نشانی از دروازه تمدن بزرگ!
حسین امانت را جامعه معماری ایران و جهان به خوبی می شناسند. آنچه از وی در ایران به جای مانده را نه تنها همه ی ایرانی ها، بلکه همه ی مردم دنیا می شناسند. امانت متولد ۱۳۲۱ و دانش آموخته دانشکده هنرهای زیبایی دانشگاه تهران بود. او در سال ۱۳۴۵ پیروز رقابت طراحی برج آزادی (شهیاد سابق) شد.
برج آزادی نماد شهر تهران است که در سال ۱۳۴۹ توسط معمار ایرانی، حسین امانت، با نام برج شهیاد آریامهر، به دستور فرح پهلوی برای یادبود جشن ۲۵۰۰ ساله ایران طراحی و ساخته شد. این برج، پس از انقلاب ۱۳۵۷به نام «برج آزادی» معروف گشت. برج آزادی در ایران، نمونه‌ای از نماد و نشانه‌های شهری است که معماری شاخص آن، تلفیق طاق‌های معماری پیش از اسلام (دوره هخامنشیان و ساسانیان و بعد از اسلام و تبدیل آن به نمادی زیبا به لحاظ معماری است. در این طرح، معمار حتی به جزئیات اجرای بنا و نحوه چیدمان سنگ‌های نماد دقت وافری مبذول داشته تا در نهایت جز جز اجزا به کل واحدی بدل گردند. برج آزادی به صورت یک تندیس ساخته شده است. و به عنوان یک نماد شهری مورد توجه است.
برج آزادی اثر حسین امانت
این بنای سه طبقه دارای چهار آسانسور و دو راه‌پله و ۲۸۶ پلکان است. در محوطه زیرین آزادی چندین سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه، موزه و… قرار دارد. طول این بنا ۶۳ متر، ارتفاع آن از سطح زمین ۴۵ و ارتفاع از کف موزه ۵ متر است. گفته می‌شود در ساخت برج آزادی چهل و شش هزار قطعه سنگ بریده و پرداخت شده به کار رفته‌است.
آثار بزرگ حسین امانت
او معمار برج آزادی، دانشگاه صنعتی شریف (آریامهر پیش از انقلاب)، چندین مدرسه، کتابخانه، مرکز تفریحی و … در ایران است. پروژه های خارج از کشور امانت او را به شهرت جهانی رساند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران او از جمله افرادی بود که مجبور به ترک وطن شد. اکنون امانت در آستانه ۷۳ سالگی به عنوان شهروند کانادایی تبار در دفتر معماری اش در کانادا مشغول به انجام پروژه های عظیم بین المللی ست. آثار حسین امانت در سراسر دنیا با نام ایرانی او، مایه افتخار ایران است. هر چند او دیگر امیدی به بازگشت به وطن ندارد.
در برخی آثار وی به نظر می رسد سبک معماری کلاسیک یونان به کار برده شده هر چند جزییات طراحی چیز دیگری را بازگو می نماید اما آنچه در همه ی پروژه های امانت به وضوح دیده و احساس می شود، فرهنگ ایرانی و نیم نگاهی به معماری سنتی ایران در قالبی مدرن است. امانت به غیر از سبک به کار رفته در ساختمان هاى کلاسیک یونانى خود، همواره اصول هندسه و معمارى سنتى ایران را در ساختمان هاى مدرن خود اجرا کرده است. غیر از پروژه هایى که در بالا به آنها اشاره شد، او پروژه هاى دیگرى را هم طراحى کرده که تعدادى از مهمترین آنها عبارتند از: طراحى و ساخت عبادتگاهى در ساموآى غربى، طراحى چند کارخانه در دالیان چین و ساخت چندین مجتمع آپارتمانى در سانتامونیکاى کالیفرنیا و بلوک شهرى با دو برج مسکونى در سن دیه گوى کالیفرنیا. امانت در تمام این پروژه ها، مهارت ویژه اى در به کار بردن و ترکیب درون مایه هاى فرهنگ هاى مختلف از خود نشان داده است. او جوایز مهمى هم بابت طراحى هاى منحصر به فرد خود دریافت کرده و در عین حال در کنفرانس هاى آموزشى و فرهنگى متعددى پیرامون هنر و معمارى سخنرانى کرده است.
اردلان ۱۸ سال از زندگی‌اش را به تحصیل در امریکا گذرانده و کارش را با “اسکیدمور اونیگز مریل” در سانفرانسیکو آغاز کرد، در سال ۱۹۶۴ میلادی به ایران بازگشت و به دنبال آن موقعیتی را به عنوان ریاست بخش معماری شرکت نفت در میادین نفتی ایران پذیرفت.
او به همراه خانواده‌اش به مسجد سلیمان رفت؛جایی که اولین چاه‌های نفت در خرابه‌های معابد زرتشتیان کشف شده بودند.
او در آنجا مدت ۲ سال ساختمان‌های زیادی را طراحی کرد.
نادر اردلان مقدار زیادی از آگاهی اکولوژیکی خود را در طی همکاری نزدیک با “یان مک هارگ” که کتاب طراحی با طبیعت را به رشته تحریر در آورده پرورش داده است.
تجربه او با اکولوژی به مدت چهار تا پنج سال، تجربه هیجان انگیزی بود که اداره محیط زیست به او و یان مک هارگ ماموریتی برای طراحی پارک محیط‌زیستی در تهران ماموریت داد.
از جمله تاثیر‌گذار‌ترین معلمان او می‌توان به “لویی کان”اشاره کرد که در سال‌های تحصیل او “کان”برخی از مهمترین کارهایش را می‌ساخت.
نادر اردلان بعد از مدتی با لویی کان کارش را شروع کرد این “کان” بود که توصیه نامه‌هایی را با انتشارات دانشگاه شیکاگو نوشت که حس وحدانیت باید چاپ شود.
تفکرات کان درباره اعتدال و غیر اعتدال به خصوص تا زمانی که به کارش در ایالات متحده و هند و بنگلادش مربوط بود، اثر شدید و مهمی در تفکر طراحی نادر اردلان داشت و تاثیر غیر اعتدال بود که او آن را در فرهنگ ایرانی و طی مطالعه اجمالی موسیقی – صنایع -ادبیات – شعر – طراحی باغ- و در نهایت معماری گذشته ایران کشف کرد.
محیط‌های بسیار گرم و خشک و نیمه مرطوب بود که سر آغاز اندیشیدن اردلان درباره معماری سازگار با محیط شد.
او به زودی نارسایی تحصیلات امریکایی خود را یافت که برای به عهده گرفتن طراحی مناسب با فرهنگ آماده نساخته بود.
در آن زمان “رومن گیرشمن”باستان‌شناس بزرگ فرانسوی در خرابه‌های معابد آتش زرتشتیان مشغول حفاری بود و اساسا روی ساختمان‌ها وسایت‌های هخامنشیان و ساسانیان کار می‌کرد نادر اردلان در انتها و در ترسیم پلان‌های بعضی از بافت‌ها به “گیرشمن” کمک کرد.
البته بعد‌ها کمک‌های شایان نادر اردلان در طراحی موزه هنرهای معاصر تهران به کامران دیبا را نمی‌توان از خاطر برد.
او هر‌گز به مطالعه معماری ایران در یک دوره تاریخی مبادرت نکرد. او به سرتاسر این چشم‌انداز علاقمند بود او از غارهای خطی شمال ایران تا مارلیک (قرن نهم تا هفتم قبل از میلاد) شروع کرد و به بقایای خارق‌العاده‌ای در اصفهان و کاشان دوره اسلامی رسید و بعد از آن دوره قاجار و به ویژه ساختمان‌‌هایی که مادر بزرگ او در آنها زندگی می‌کرد و آنجا بزرگ شده بود، را مورد مطالعه قرار داد.
در سال‌های ۱۹۷۰ میلادی بود که او در دانشگاه تهران تدریس می‌کرد و در آن سال بود که به فکر راه انداختن چند کنفرانس بین‌المللی افتاد او در سال ۱۹۷۰ اولین کنگره بین‌المللی معماران در ایران و در اصفهان را با کمک چند نفر از دوستانش در حرفه معماری و همکاری وزارت مسکن و شهرسازی ایران شکل داد.
مهمانان این کنفرانس شامل لویی کان- پال رودولف- باک مینستر فولر – و جمعی از مغزهای عالی بودند که اردلان آنها را به مشارکت دعوت کرد.
موضوع کنفرانس نمایش امکان بالقوه تقابل خلاق بین سنت و تکنولوژی بود؛ اما تلاش‌های بی پایان نادر اردلان چهار سال بعد در پرسپولیس هم ادامه داشت و او چنین گردهمایی را در شهر پارسه برپا کرد.
ماندالا در سال ۱۹۷۲ برای انجام سبک معماری بر اساس موضوعات و تحقیقاتی که او با آن مرتبط بود، شکل گرفت.
ماندالا از این رو انتخاب شد که ایده کلمه یکپارچه کردن دوباره اجزا با کل بود. اردلان در این باره چنین می‌گوید: “جامعه‌ای را تصور می‌کردیم که تاریخ افکار و معماری آن گسسته شده بود و باید دوباره در یک سنتز جدید گذاشته می‌شد.
در گسترش این ایده سنتزهای هماهنگ سنت و تکنو لوژی، هم از طریق انتشارات و هم کار ساختمانی در حال ایجاد یک همکاری خاص برای آن زمان بودیم”.
همكار عالي رتبه دفتر مهندسى «عبدالعزيز فرمانفرمايان» ۱۳۴۱ نويسنده كتاب «حس وحدت» (با همكارى لاله بختيار) سنت صوفى گرى در معمارى ايران، ۱۹۷۲ شيكاگو صاحب مقاله هاى زيادى درباره معمارى اسلامی ایران
آغاز فعاليت هاى حرفه اى اردلان به دهه چهل (۱۳۴۱) مى رسد و به زمانى كه به عنوان يكى از «همكاران عالي رتبه» به دفتر عبدالعزيز فرمانفرمائيان مى پيوندد .
همكارى در طرح استاديوم صدهزارنفرى آزادى و مجموعه ورزشى آن مشاركت در طراحى دو برج سامان (واقع در بلوار كشاورز) طراحى ساختمان ادارى گروه صنعتى بهشهر مركز مطالعات مديريت هاروارد
از جمله كارهايى است كه اين معمار در آن دوره بلندمدت انجام مى دهد. او كه در ادامه جزو شركا و مديران اصلى دفتر فرمانفرمائيان، در دوره «ادغام دفاتر» مهندسين مشاور، به حساب مى آمد بعد از پروژه مركز مطالعات مديريت هاروارد و به خاطر يك سرى اختلافات از آن دفتر مهندسى جدا مى شود وبه فعاليت هاى ديگرى مىپردازد.
پلان دانشگاه امام صادق ترکیبی از کنار هم نهادن مدول خاص ۸ ضلعی می باشد،که دور تا دور حیاط مرکزی واقع شده است. به این صورت توانسته محیط ارامی را برای دانشگاه به وجود بیاورد. در هندسه دانشگاه امام صادق ریتم،تکرارو نظم کاملا به چشم میخورد.
هندسه هر یک از مدول ها بر گرفته از شکل هندسی ۸ ضلعی است.که قسمتی از یک ضلع و مرکز ان خالی شده است و هر یک از مدول ها دارای تقارن محوری می باشند . در ابتدای ورود به داخل فضا سر دری با فرم خاص نیم دایره فرد را به سمت جلو هدایت می کند. و راهرویی وجود دارد که حس تنگنای را کاملا به فرد القا می کند و در پس این ورودی فضایی گسترده و فراخ به چشم می خورد که به ذهن القا می کند که با ورود به این فضا به مکانی برای کسب علم و معرفت وارد شده است. فرم نیمدایره که عینا در سقف و سر در هر یک از مدول ها تکرار شده است هماهنگی به وجود می اورد کهذ از پراکندگی ذهن جلوگیری می کند. فضای سبز در حیاط مرکزی نیز توانسته است یاد اور بهشتی زیبا و دلنواز باشد.
نادر اردلان و لاله بختيار نويسندگان كتاب حس وحدت هستند. اردلان يكي از مهندسان معمار ايراني و بختيار دانش آموخته حقوق، طراحي، ادبيات و تاريخ هنر است. حس وحدت در واقع برآيند دو نوع تفكر و انديشه است؛ اردلان و بختيار كوشيده اند تا سنت غني و متنوع ايراني را در پس شيوه تفكر پر راز و رمز عارفانه اي جاي دهند. پرداختن به جزئيات به اندازه كليات از خصوصيات بارز كتاب است. در اين كتاب براي اولين بار بينش هاي سنت فرهنگي ايرانيان به مخاطبان غربي عرضه شده است. محور اصلي بحث در كتاب، واقعيات بروني و دروني است به اين شكل كه براي شناخت معماري ايراني بايد نه تنها واقعيت بروني و گذراي آن، بلكه واقعيت دروني و ذاتياش را جستوجو كرد. نام آشناي لويي كان كه در قسمت سپاسنامه آورده شده است، نيز جالب توجه و سندي بر تاييد روش ادراك نويسندگان در بررسي موضوع است.
سه بخش شكل شناسي مفاهيم، مفهوم صور سنتي و درجات تحقق شالوده اصلي كتاب را تشكيل مي دهند.بخش اول با مصراع زيباي : ما چو نائيم و نوا در ما ز توست، آغاز مي شود و با تعريف واژه هاي شريعت، طريقت و حقيقت ادامه مي يابد. نمودار هاي مختلف و عكسهاي گوناگون كه در لابه لاي مطالب كتاب گنجانده شده اند به فهم دقيق تر و موردي مطالب كمك مي كنند.
شايد حس و حدت جزو معدود كتابهايي باشد كه به معماري گذشته ايران با ديدي كمّي ننگريسته و اتفاقا تنها، جنبه كيفي فضاها و معماري آنها در آن مورد بررسي قرار گرفته است. تاثير انديشه هاي اسلامي بر معماري ايراني و همچنين درسهاي تصوف بر فضا به خوبي در آن بيان شده است. مفاهيم نمادها و صور سنتي با شيوه اي دلنشين جزئي از كل مباحث را تشكيل مي دهند. كتاب حس وحدت، سنت عرفاني در معماري ايران، هر چند قلمي بالنسبه ثقيل دارد ولي منبعي منحصر به فرد در حوزه عرفان و معماري ايراني – اسلامي است.
دانشنامه ایرانیکا :
بررسی مقاله دانشنامه ایرانیکا که به قلم اقای نادر اردلان درباره معماری دوره پهلوی بعد از جنگ جهانی دوم نوشته شده است که اعتراضاتی را در میان معماران ایرانی داخل و خارج کشور برانگیخته بود. نادر اردلان به همراه برخی ديگر مانند فرخ افشار ، نسرين فقيه ، مهوش و همايون عالمی ، كامران ديبا ، و علی اكبر صارمی به طور مشخص به كار در زمينه معماری ايرانی پرداختند . بومی گرايی در دو جبهه تجربی – مانند كامران ديبا – و نظری – در فعاليتهای نسرين فقيه و نادر اردلان – گسترش می يافت .
معرفی برخی از پروژه های وی
همکار عالی‌رتبه دفتر مهندسی «عبدالعزیز فرمانفرماییان» ۱۳۴۱ نویسنده کتاب «حس وحدت» (با همکاری لاله بختیار) سنت صوفی‌گری در معماری ایران، ۱۹۷۲ شیکاگو صاحب مقاله‌های زیادی دربارهٔ معماری ایرانی واسلامی همکاری در طرح استادیوم صد هزار نفری آزادی و مجموعه ورزشی آن مشارکت در طراحی دو برج سامان (واقع در بلوار کشاورز) طراحی ساختمان اداری گروه صنعتی بهشهر مرکز مطالعات مدیریت هاروارد طراحی و اجرای دانشگاه بوعلی سینا همدان همکاری با «کامران دیبا» در طراحی موزه هنرهای معاصر[۶] کتاب تهران براساس تلفیق معماری سنتی ایران و مفاهیم فلسفی و با الهام از بنای سنتی «خانه بروجردی‌ها» اسکله تجاری «الشرق» کویت و…
