نویسنده : سهیلا بسکی
چاپ شده در شماره بیست و چهار مجله آبادی، بهار ۱۳۷۶
بخش اول
مقدمه
موضوع این نوشنه روایت سرگذشت اقتباس علوم و فنون تمدن بر آن است. نخستین گامها برای اقتباس تمدن جدید در و (اواخر قرن ۱۸ میلادی) برداشته شد. مراد از تمدن جديد است که از اواسط قرن پانزدهم در اروپای غربی و مرکزی و باسرعت تکامل یافت.
این تمدن جدید نامیده شد
چون با کاربرد علم و قوانین علمی، اکتشافات و ابداعات جدید که با سرعت، آمدند، شیوه زندگی و سیمای جهان را، که در قرون متمادی کم و بیش یکسان و بی تغییر مانده بود، يكباره دگرگون کرد .
در این تحول آنچه جدید بود، به صرف استفاده از علم در زندگی ، که جایگاه تازه آن در مقام ارزش غایی و داور نهایی در دنیایی بود که صورتی دیگر از استفاده از علم، در قالب شیوه کار و زندگی مبتنی بر تولید انبوه و نظام صنعتی کارخانه ای، پول و سرمایه مولد، شکل گرفت و نتیجه قطعی آن افزایش تولید، افزایش ثروت و رفاه زندگی … و خصیصه ذاتی آن گسترش و توسعه سیری ناپذیر بود
تحولات دورانی
در روایت این سرگذشت ناگزیریم در فرصتی کوتاه مروری بر تحولات دورانی دراز ، نزدیک دو قرن داشته باشیم. هرچند این دو قرن در قیاس با قرونی که از آغاز رنسانس و سرآغاز جلوه گری علم و سپس صنعت نو در جهان صنعتی می گذرد چندان طولانی نمی نماید.
به ویژه اگر یک بار دیگر این واقعیت بدیهی را که گاه به نظر می رسد فراموش می شود به یاد آوریم: این که در اینجا ناگزیر و به درستی واژه اقتباس را به کار گرفته ایم که به معنای گرفتن، اخلکردن، و فراگرفتن است، آموختن و گرفتن از دیگری، با این معنای تلویحی مهم که آنچه می گیریم از ما نیست، متعلق به دیگری است و آن را نه در یک کلاس، و از یک معلم، که به ناچار در صحنه کارزاری به بزرگی جهان دوپاره شده به دو تکه شرق و غرب باید می آموختیم و باید بیاموزیم
نگرش عمومی درباره امیرکبیر
در روایت این سرگذشت توجه ما عمدتا به نگرش عمومی به نحوه اقتباس مهارتهای جدید و انتقال صنعت معطوف است که به نظر می رسد عمدتا مبتنی بر تلقی امکان پذیر بودن اخذ و اقتباس معارف و فنون نو در کلاس و از معلم بوده، و به کلی از مقتضيات واقعی و ضرورت وجودی پایه های عینی توسعه صنعت، که نیازمند نبات و امنیت و فرصت برای انباشت مهارت و سرمایه، توسعه کار، و ارتقاء کیفیت است غفلت کرده است.
این نگرش هنوز هم، به رغم محسوس شدن نیازهای روزافزون توسعه صنعتی که به ویژه پس از انقلاب، در غیبت متخصصان و مشاوران خارجی، خلاء جدی مهارتهای وانی صنعتی را بیشتر و بیشتر آشکار ساخته، پایدار مانده و زمینه ساز رشد سریع و گسترده مؤسسات آموزش عالی شده است
سرگذشت اقتباس علوم و فنون و مهارتهای جدید در سه دوره تاریخی نقویم می شود: دوران قاجار، دوره پهلوی اول، و سپس دوم
نخستین گامها حالا میرا وقائمقام (۱۲۱۴-۱۲۵۱)
دوره قاجار، دوره نخستین گامهای جدی در زمینه اقتباس علوم و فنون تمدن جدید است که با اقدامات قائم مقام بزرگ و عباس میرزا برداشته می شود. آن دو از نخستین کسانی هستند که پی می برند در شرایط رقابت سهمگین کشورهای اروپایی برای دست اندازی به سرزمینها و منابع جدید، بگر ممکن نیست ایران بتواند به شیوه و سیاق گذشته به حیات خود ادامه دهد. وضعیت هند بدیل ناخوشایند سرنوشت تمدنهای کهن در دنیای نو بود
اصلاحات در نظام توسط امیرکبیر
بنابراین طبعا ابتدا اصلاحات در نظام و سازمان قشون ایران – که می بایست در مقابل دست اندازیهای روسیه تزاری و انگلستان بایستد – و همچنین تأسیس صنایع ساخت اسلحه گرم و به تبع آن استخراج فلزات لازم برای ساخت این سلاحها مورد توجه قرار می گیرد. سرگذشت اقتباس علوم و فنون و مهارتهای جدید از همین زمان، با اعزام محصلان ایرانی به خارج از کشور، و استخدام اروپائیان آغاز می شود
هیئتی فرانسوی
هیئتی فرانسوی به سرپرستی ژنرال گاردان و سپس یک هیئت انگلیسی برای اصلاح نظام قشون و تدارك تأسیس کارخانه های اسلحه سازی و باروت سازی به ایران می آیند. براساس گزارش ژنرال گاردان : «در مازندران هم گلوله های توپ می سازند.
ولی این گلوله ها به قدری بزرگ است و بدریخته می شود که به واسطه سوراخهای کوچک و خرده شن که داخل دارد، لوله توپ را خراب می کند و غالبا در حین بیرون آمدن از دهانه توپ می ترکد…. باروتی هم که در ایران تهیه می شود ناقص است زیرا مواد آن را با هم به طور صحیح ترکیب نمی کنند …» اما «ساختن توپ در ایران ممکن است و می توان ساختن باروت را که در ایران معمول است تکمیل نمود زیرا که شوره ایران خوب و مقدار آن زیاد است.
عباس میرزا
عباس میرزا در همین زمان فرمان آزادی استخراج معادن را صادر می کند. در ۱۲۳۰ سر مون تيث انگلیسی مأمور مطالعه معادن آهن و مس قراچه داغ می شود. عباس میرزا حتی به فکر جلب مهاجرین انگیسی برای اسکان در ساوجبلاغ می افتد و یک آگهی با قول دادن زمین به مهاجرین برای خانه سازی و کشاورزی، معافیت از پرداخت مالیات و عوارض برای آنها، تضمین امنیت مالی و جانی و آزادی در اجرای مراسم مذهبی در روزنامه های انگلیس منتشر می شود.
در دوره اقداماتی
در همین دوره اقداماتی نیز برای خرید دستگاههای پنبه ریسی، پشم ریسی و پارچه بافی صورت می گیرد و یک کارخانه ماهوت بافی که وسایل آن از روسیه خریداری شده در خوی دایر می شود. بنا به دستور عباس میرزا برای تشویق و رواج فنون جدید مقرر می شود پوشش و لباس اهل ایران و اعیان و اشراف و سربازانه بیشتر از این قماش باشد
در دوره ولایتعهدی عباس میرزا
در دوره ولایتعهدی عباس میرزا برای نخستین بار مقالاتی چند از في دائرة المعارف بریتانیا و چند کتاب تاریخی و پزشکی به فارسی برگردانده می شود و همچنین برای نخستین بار در سال ۱۲۲۶ه. ق دو جوان ایرانی با همراهی سفیر انگلستان به لندن اعزام می شوند. دومین گروه محصلين ایرانی در سال ۱۲۳۰ به اروپا اعزام می شوند
پس از مرگ عباس میرزا و قتل قائم مقام فراهانی فرزند قائم مقام بزرگ، کوشش برای اقتباس معارف و صنعت تمدن جدید سستی می گیرد، با این همه میرزا آقاسی وزیر محمدشاه به پیشرفت اسلحه سازی در ایران توجه نشان می دهد. همچنین محمدشاه به موجب دستخط مورخ میزان ۱۲۶۰ مقرر می کند که پنج نفر از محصلین ایرانی برای تحصیل به فرانسه اعزام شوند
حسینقلی آقا
حسینقلی آقا در علم سرکرده گی، پیاده و توپخانه انشاء الله تعالى، میرزا زکی مهندس خوب انشاء الله، میرزا رضا پاسقه و چیت ساختن و شکر صاف نمودن که قند بشود انشاء الله تعالی، دیگر در پی کار رفتن، درس خواندن، در پاریس به کارهای بیهوده و تماشا نرفتن، لامذهب نشدن که لعنت خدا به لامذهب، انشاء الله به کارهای ما برخورند آراسته برگردند» در حاشیه دستخط هم آمده است: «چون میرزا رضا نقاش است در نقاشی هم می تواند کار کند. یحیی حکیم بشود و جراح – محمدعلی آقا معدن شناس و هرگونه معادن را آب کردن و از همدیگر به سهولت جدا کردن اسباب زراعت یادگرفتن بلورسازی و دوربین و ساعت سازی آموختن. انشاءالله مبارك است
در همین دوره برخی از روشنفکران نیز فرزندان خود را به اروپا می فرستند و دو مدرسه به سبک اروپایی به وسیله کشیشان امریکایی و فرانسوی تأسیس می شود. مهاجرین قفقاز و روس های اسیر و همچنین اروپاییانی که در ایران ساکن می شوند نیز از عاملان نفوذ معارف اروپایی در ایران هستند. از مشهورترین آنان ژول ريشار است که نخستین بار اصول عکاسی روی صفحه نقره را به ایران می آورد، نخستین بالون را در ایران می سازد و پس از محمد زکریا برای نخستین بار در ایران الکل می سازد.م او پس از تأسیس دارالفنون معلم زبان فرانسه در این مدرسه می شود.
صدارت امیرکبیر
امیرکبیر در دوران کوتاه صدارت خود آنچه را عباس میرزا و قائم مقام بزرگ آغاز کردند و پس از قتل میرزا ابوالقاسم قائم مقام به دست محمدشاه متروك ماند، از سر می گیرد و نقشه همه جانبه ای را برای اقتباس علوم و فنون غربی و ایجاد صنعت ملی طرح می ریزد
نخستین مدرسه ایرانی
امیرکبیر به جای اعزام محصل به خارج، سنگ بنای نخستین مدرسه ایرانی یعنی دارالفنون را می نهد. ذهن امیرکبیر در درجه اول معطوف به دانش و فن جدید است و بعد از آن به علوم نظامی توجه دارد.
رشته های اصلی تعليمات دارالفنون به نحوی که او در نظر می گیرد عبارت اند از : پیاده نظام و فرماندهی، توپخانه ، سواره نظام، مهندسی، ریاضیات ، نقشه کشی، معدن شناسی، فیزیک، کیمیای فرنگی و داروسازی، طب و جراحی، تاریخ و جغرافیا و زبانهای خارجی. و از آنجا که از استخدام معلم روسی و انگلیسی و فرانسوی رو گردان است، ژان داودخان را در سال ۱۲۶۶ برای استخدام معلم به اتریش و پروس می فرستد
تاسیس دارالفنون به دستور امیرکبیر
دارالفنون سیزده روز پیش از قتل امیر ، ۲۰ سال پیش از دارالفنون ژاپن و سه سال پس از دارالفنون اسلامبول ، به رغم مخالفت میرزا آقاخان صدراعظم تازه که با اصلاحات امیرکبیر نظام سخت مخالف بود افتتاح می شود. نظر امیرکبیر در تأسیس دارالفنون بیشتر داشتن مدرسه ای فنی و نظامی و صنعتی برای رفع حوائج نظامی و فنی کشور است.
به همین دلیل در سال نخست دروس نظری تعلیم داده می شود و بعد از یک سال طب و جراحی را در مریضخانه آموزش می دهند و هندسه و مساحت و علم معدن را در بیرون از مدرسه و در معادن .
در سال ۱۲۷۵
در سال ۱۲۷۵ محمدتقی خان مقدم و ذالفقار بیک محلاتی به راهنمائی موسیو کریشش معلم توپخانه در ظرف ۳ ماه نقشه تهران را می کشند و مقرر می شود که «۱۲۰۰ عدد از این نقشه باسمه کننده. گروه دیگری از شاگردان نیز مأمور تعیین ارتفاع قله دماوند می شوند. کریشش با دستیاری شاگردان خود اولین دستگاه تلگراف را هم در دو طرف مدرسه دارالفنون نصب می کند.
چارنوتا معلم معدن شناسی بعد از ۲ ماه تعلیم شاگردان خود، مأمور به بازدید معادن شد و شاگردان خود را همراه برد … اکنون سنگهای گوناگون از معادن دماوند، مازندران آورده اند، می خواهند در دارالخلافه امتحان کنند، تا هریک مقرون به صرفه باشد، در آن معدن کار نمایند. همچنین شاگردان دارالفنون در ساختن راه با مهندس کاستگر اتریشی که در خدمت دولت ایران بود همکاری می کنند.
کارخانه شمع سازی
پس از تأسیسات متعلق به دارالفنون به دستور امیرکبیر یکی کارخانه شمع سازی است، و دیگری آزمایشگاه فیزیک و شیمی و داروسازی که در آن داروها و ترکیباتی از نوع سولفات دوزنگ، سولفات دوفرو و نظایر آن می سازند. کارخانه بلورسازی و کاغذگری و ریسمان ریسی هم مورد استفاده کار و آموزش شاگردان مدرسه قرار می گیرد. کتابهایی را که معلمین مدرسه تألیف می کنند غالبا شاگردان مدرسه ترجمه و چاپخانه مدرسه را هم خود آنها اداره می کنند. نخستین کتابی که ترجمه و چاپ می شود
«تشریح بدن انسان» تألیف دکتر پولاك است که در سال ۱۲۷۰ انتشار می یابد
اقدامات امیرکبیر برای ایجاد صنعت ملی در دوره حیات خود او تا اندازه ای به بار می نشیند. او در ۱۲۶۷ فرمان آزادی مجدد بهره برداری از معادن را اعلام می کند: از اتباع ایران «هرکس از نوکر و رعیت و اشراف و اعیان» می تواند به استخراج معدنی که خود پیدا می کند بپردازد، و تا پنج سال از مالیات دیوانی معاف می شود.
این قانون کلی است، اما هرکس هم مبتکر صنعت تازه ای شود می تواند تا پنج سال آن را در انحصار خود بگیرد. بدین ترتیب میرآقاسی خان معدن مس و آهن قراچه داغ را به راه می اندازد و در وهله اول ۸ خروار مس خالص تولید می کند. استاد فتح الله هم در ماسوله آهن استخراج می کند.
ماده قطران که در توپخانه مصرف دارد و آن را از قفقاز می آورند «در رحمن آباد گیلان خوب و زیاده از قدر کفایت ساختند. » به تصدیق اهل فن، آهن ماسوله و نائیج در نرمی و چکش گیری بر آهن حاجی ترخان امتیاز دارد. در شاهرود معادن زغال سنگ یافته می شود و حاکم استرآباد می خواهد آن را استخراج کند اما جانشین امیرکبیر اجازه بهره برداری نمی دهد.
