آخرین وضعیت روند مقاوم‌سازی مسجد تاریخی گوهرشاد
عبدالعظیم امیرشاکرمی ـ کارشناس ناظر پروژه عنوان کرد
آخرین وضعیت روند مقاوم‌سازی مسجد تاریخی گوهرشاد
در حالی عملیات مقاوم‌سازی، مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا (ع)، در دست انجام است که کارشناس ناظر این پروژه معتقد است: نخست باید به بافت تاریخی اطراف حرم امام رضا (ع) توجه کرد؛ بافتی که به مرور در حال تخریب است و توجه چندانی به آن نمی‌شود.
عبدالعظیم امیر شاه کرمی ـ مهندس سازه و ژئوفیزیک با تخصص مدل ریاضی ـ که نظارتِ مقاوم‌سازی مسجد گوهرشاد را بر عهده دارد، می‌گوید: هنوز عملیات مقاوم‌سازی مسجد گوهرشاد به پایان نرسیده است.
او با اشاره به طرحی که برای مقاوم‌سازی این بنای تاریخی تهیه شده است، ادامه می‌دهد: با توجه به عجله‌ای که برای ساخت این بنا وجود داشت، مبانی مهندسی در آن انجام نشده است، مثلا اصلاح خاک زیرِ پی انجام نشده بود و پِی‌های ساختمان بسیار ضعیف بودند یا بعضا ستون‌ها بدون پی بودند.
وی با بیان این‌که در زلزله‌ی سال‌های گذشته نیز این بنای تاریخی آسیب زیادی دیده بود، می‌افزاید: در این بنای تاریخی، علاوه بر مشکل ضعف خاک، ناکافی بودن پی‌ها و هوازدگی بنا که باعث رطوبت در بنا و آسیب به ملات شده بود، نیز مشکلاتی را برای این مسجد تاریخی ایجاد کرده بود.
بعد از مقاوم‌سازی پی‌های سازه، بخش‌های فوقانی نیز در این پروژه مورد بررسی قرار می‌گیرند
ناظر پروژه‌ی مقاوم‌سازی مسجد تاریخی گوهرشاد با بیان این‌که سازه‌ی تاریخی این مسجد، نیاز به کاری اساسی و همه جانبه داشت تا پی‌های سازه اصلاح شوند، ادامه می‌دهد: بعد از مقاوم‌سازی پی‌های سازه، بخش‌های فوقانی نیز در این پروژه مورد بررسی قرار می‌گیرند و اکنون فراآند این اقدامات در حال انجام است.
امیرشاکرمی، با اشاره به نبود امکان پیش‌بینی برای تمام شدن این پروژه تا زمان مشخصی، بیان می‌کند: معتقدم اکنون نخستین اولویت برای حرم امام رضا (ع)، باید زمین‌های اطراف حرم و وضعیت بناها و خانه‌های تاریخی اطراف حرم باشد که به آها توجه و رسیدگی شود.
به گزارش آرکاو به نقل از ایسنا، ۱۰ سال قبل یعنی ۲۱ تیر ۱۳۸۸ نیز شاکرمی از پایان پروژه‌ی مقاوم‌سازی بنای مسجد گوهرشاد بر اساس مدل ریاضی تا چند ماه بعد خبر داده بود، تا بتوانند اقدامات اجرایی در این زمینه را به طور کلی آغاز کنند.
وی توضیح داده بود: «گروهی از کارشناسان برخی بناهای تاریخی را با علم ریاضی مدل‌سازی و آن‌ها را آسیب‌شناسی می‌کنند. تا بدانیم بناها با آسیب‌هایی که دارند، از نظر زلزله چه وضعیت و چه میزان مقاومتی دارند. در این کار، وضعیت و رفتار بناها در برابر تغییراتِ درجه‌ی حرارت بررسی می‌شود. علاوه بر این، با توجه به آب‌های آلوده‌ی زیرزمینی که در مشهد زیاد هستند، بحث‌های خوردگی، هوازدگی و تأثیرات این آب‌ها بر بناها بررسی می‌شوند.»
مسجدی که امروز آن را یکی از عظیم‌ترین مساجد چهارایوانی ایران می‌دانند
۶۲۹ سال قبل و به دستور مهدعلیا «گوهرشاد آغا»، همسر شاهرخ تیموری مسجد «گوهرشاد» در زمینی به مساحت حدود ۸۸۰۰ مترمربع که حدود شش‌هزار مترمربع آن زیربنا و بقیه سهم مسجد بود، بنا شد، مسجدی که امروز آن را یکی از عظیم‌ترین مساجد چهارایوانی ایران می‌دانند که به‌دست قوام‌الدین شیرازی از مهندسان برجسته خراسان و هرات ساخته شد.
بنایی که آن را حتی قدیمی‌ترین مسجد موجود شیعه در ناحیه‌ی خراسان می‌دانند و «ایوان مقصوره» آن را شاخص‌ترین بخش مسجد معرفی می‌کنند که از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزیینی، در نوع خود منحصربه‌فرد است.
با ساخت مسجد همسر گوهرشاد برای شرکت در افتتاح آن از هرات به مشهد آمد و قندیلی به وزن ۳ هزار مثقال طلا به مسجد اهدا کرد. با کشته شدن «گوهر شاد» در هرات به عنوان یکی از بانوان نامدار دوره‌ی تیموری، نام «گوهر شاد» را روی این مسجد گذاشتند.
بنایی مستحکم به سبک کلاسیک و چهار ایوانی که چهار ایوان آن در صحن مربعی مسجد قرار گرفت و در فواصل میانی ایوان‌ها، شبستانی وسیع قرار گرفت، طاق‌های گنبدی و مناره‌هایی به سبک ایرانی و همچنین خطوطی بر زمینه گچی روی آن ایجاد شد، مناره‌های مسجد نیز به سبک مقرنس بنا شدند و معرق کاری دوره‌ی تیموری در بنا ایجاد شد.
یکی از شاهکارهای معماری دنیاست
این بنای تاریخی در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و امروز به رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ متصل است. تاریخ بنای مسجد گوهرشاد در سه نقطه از ایوان جنوبی «ایوان مقصوره» دیده می‌شود. یکی در پایان کتیبه بایسنقری در سمت چپ ایوان مقصوره، دیگری در کتیبه سمت راست ایوان به خط ثلث و سوم در قسمت داخل پایه شرقی ایوان. نام معمار مسجد نیز در سمت چپِ پایه ایوان جنوبی مسجد ایوان مقصوره زیر کتیبه بایسنقر نوشته شده است.
بنای عظیم مسجد، به شیوه معماری مشرق زمین به صورت حجیم‌سازی و سازه چهار ایوانی با آجرها و مصالح ساختمانی قرن نهم ساخته شده است و می‌توان گفت یکی از شاهکارهای معماری دنیاست. طاق‌های گنبدی‌شکل مسجد و مناره‌های آن با ویژگی و تزئینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیوار روی زمینه گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌های بی‌نظیری از هنر ایرانی را در قلب حرم مطهر به نمایش گذاشته است.
این بنای باستانی، نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به شمار می‌رود که همه‌ی خصوصیات و ویژگی‌های معماری سنتی در آن به‌کار رفته است. به‌ویژه ایوان جنوبی مسجد به نام ایوان مقصوره که از باشکوه‌ترین ایوان‌های مسجد است. ضلع‌های مسجد، همه با کاشی‌های معرق نفیس آراسته شده‌اند و در تمام دیوارها و غرفه‌های آن اسما الله و آیات قرآن و احادیثی که بعضی مربوط به مسجد است، وجود دارد.
این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی آسیب‌های زیادی دیده است
کتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر، فرزند گوهرشاد که از بهترین ثلث‌نویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می‌کند و تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در این کتیبه به چشم می‌خورد. محراب، یکپارچه از سنگ مرمر با تزئینات و کنده‌کاری و کتیبه‌ای در میان مقرنس‌کاری‌های آن و نمایان‌گر هنر آن دوران است.
منبر صاحب الزمان(عج) در کنار محراب ایوان مقصوره، از نظر قدمت اهمیت زیادی دارد. این منبر نفیس، از چوب گردو و گلابی با شیوه منبت‌کاری و قلم‌زنی بدون به‌کار رفتن میخ در آن، توسط استاد محمد نجار خراسانی، منبت‌کار معروف عصر فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد.
نام «گوهرشاد» ـ بانی مسجد ـ در ایوان شمالی مسجد یعنی ایوان دارالسیاده بر کاشی معرق به رنگ زرد و خط ثلث نوشته شده است. این ایوان با معرق‌کاری زیبایی تزئین شده و بر سردَر ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجره‌ای از نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است. دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرق‌کاری ممتاز و کتیبه‌هایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی(ره) و بست شیخ بهاءالدین مرتبط می‌کند.
این مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی آسیب‌های زیادی دیده است. در زمین‌لرزه سال ۱۰۸۴ قمری ایوان مقصوره آسیب‌هایی دید که بازسازی شدند، همچنین مرمت‌های دیگر مسجد، پس از گلوله باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰قمری بود که به آسیب دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد منجر شد، هر چند گفته می‌شود که گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد نیز در سال ۱۳۳۹قمری بازسازی شده‌اند.
