مجله علمی منظر شماره ۲۲ بهار ۱۳۹۲ (۲)

 

---

چکیده مقاله ۹ نشریه مجله علمی منظر شماره ۲۲

 

 

 

 

 

 

 

دریافت کامل مقاله

---

امروز متخصصین علوم شهر و مدیریت شهری و حتی شهروندان بر این عقیده‌اند که حضور طبیعت در شهر گامی بزرگ در توسعه پایدار و بهبود کیفیت شهر و زندگی شهروندان به شمار می‌رود. اما اینکه این طبیعت با چه رویکرد و صورت و مقیاسی به شهر وارد شود تا حداکثر پیوند را با شهروندان و زندگی آنها برقرار سازد سؤالی است که پاسخ به آن به تعمق بیشتری در مفاهیم فلسفی و نظری در باب طبیعت نیاز دارد. برخی از پرسش‌های فلسفی درباره ارزشیابی زیبایی طبیعت همراه با تمرکزهای واگرا مطرح شده‌اند و با ارایه قالبی مناسب و متقاعدکننده قصد تثبیت مفهومیِ زیبایی‌شناسیِ منظر را دارند. سؤال اصلی مطرح در مقاله این است که مردم چه طبیعتی را زیبا می‌دانند؟ برای پاسخ به این سؤال به دانشی در باب زیبایی طبیعت نیازمندیم. پاسخ به این پرسش در تلفیق دو نگاه مفهومی ـ‌ شناختی و غیر مفهومی ـ ذهنی نهفته است؛ «آلن کارلسون» و «آرنولد برلینت» دو تن از تأثیرگذارترین افرادی هستند که به این مباحث پرداخته‌ و پرسش‌های زیبایی‌شناسی منظر و محیط را در موقعیت‌های دوگانه ذهن نظیر هنرـ دانش، عینی ـ ذهنی و احساس ـ منطق جستجو کرده‌اند. اگرچه کارلسون نقش غالبی را برای بخش‌های علمی، منطقی، شناختی و قضاوتی تجربه انسان مطرح می‌کند و برلینت بیشتر بر جنبه‌های حسی، تجربی و ذهنی تکیه کرده است اما هر دو به دنبال ایجاد یک رابطه منطقی بین ارزش طبیعت و ارزش هنر هستند.از آنجا که این دو جنبه با تمام تجربیات انسانی عجین شده‌اند و با علم به این موضوع که تجربه محصول تعامل انسان و محیط است کیفیت‌های طبیعت همواره عینی- ذهنی به نظر می‌رسند. ارزش طبیعت متضمن ویژگی‌های فیزیکی است که از نظر زیبایی‌شناسی به یکدیگر مرتبطند و انسان نقشی فعال در این تجربه ایفا می‌کند. ترکیب این دو جنبه با ارتقای جنبه‌های معنوی و اخلاقی ذهن بشر می‌تواند منجر به پایداری محیطی شود.

از ابتدای شکل‌گیری هر شهر، طبیعت آن، جزئی از تصویر ذهنی شهروندان و تاریخ و هویت آن شهر محسوب می‌شود. نمادهای طبیعی شهر حامل خاطرات جمعی شهروندان هستند و سبب ماندگاری شهر می‌شوند. تأثیر طبیعت در ایجاد حس مکان انکارناپذیر است و انسان همواره به فضاهای آمیخته با طبیعت احساس تعلق می‌کند و این علاقه‌مندی به انس با طبیعت در فرهنگ ایرانیان نیز از دیرباز وجود داشته است. عناصر طبیعی به عنوان نقاط عطف و سازندۀ خاطرات مشترک شهروندان هر شهر از اهمیت ویژه و استراتژیک برخوردار هستند. نه تنها ارتباط نزدیک شهروندان با مؤلفه‌های طبیعی اهمیت ویژه‌ای در ارتقای سطح زندگی شهروندان دارد، امکان دید به مؤلفه‌های طبیعی اسطوره‌ای و خاطره‌ای هر شهر نیز در ایجاد خوانایی و همچنین حس تعلق خاطر شهروندان به شهرشان حائز اهمیت است. شهر تهران به دلیل موقعیتش نسبت به دامنه‌های البرز امکانی ویژه در دید به نقاط عطف طبیعی دارد. اینکه چگونه می‌توان در برنامه‌ریزی شهر تهران و مدیریت آن حداکثر بهره را از مؤلفه‌ها و نشانه‌های طبیعی شهر در راستای دستیابی به اهداف کلان منظر شهر در خوانایی، هویت و زیباشناسی شهرها دست یافت، سؤالی است که این نوشتار تلاش می‌کند با بهره‌گیری از تجربه‌ای مشابه در شهر کیوتو به آن پاسخ دهد. حداقل در چهار بخش از هفت بخش سیاست منظر کیوتو، به صورت بسیار دقیق و موشکافانه به منظر شهری در ارتباط با منظر طبیعی پرداخته شده است. در شهر تهران نیز باید کریدورهای دید به مناظر طبیعی شناسایی شود. آنگاه برای ساختمان‌ها و بناهای موجود در پرسپکتیو دید، مقرراتی وضع شوند تا منظر شهری و منظر طبیعی در تلفیق با یکدیگر منظر جذابی را برای شهروندان و گردشگران فراهم کنند. در این صورت است که این مکان‌ها می‌توانند به نقاط شاخص شهر و محلی برای گذران اوقات فراغت و شکل‌گیری خاطرات جمعی تبدیل شوند.

 

 

چکیده رودها از مهم‌ترین عوامل شکل‌دهنده ریخت شهر و دوام و پایداری زیست آن هستند که به عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های طبیعی هر شهر نقش مهمی در تداوم هویتی آن بازی می‌کنند. این اندام‌های طبیعی از زمان صنعتی‌شدن شهرها تا مدت‌های طولانی مورد بی‌توجهی قرار ‌می‌گرفتند و به فضایی آلوده و خالی از زندگی اجتماعی تبدیل ‌شدند. در این میان در برخی موارد برای برطرف‌کردن آلودگی رودها تصمیمات نادرستی از سوی مدیران شهری گرفته می‌شود که تبعات منفی ناشی از آن پس از مدتی نمود پیدا می‌کند. نمونه بارز این برخورد، پوشاندن کامل رودهای آلوده در شهرهاست. در نتیجه نه تنها نقش رودها در ساختار شهر از بین می‌رود، بلکه جایگاهشان را نیز در ذهن و خاطرات مردم از دست می‌دهند. امروز اهمیت حضور طبیعت و مؤلفه‌های آن در شهر مدیران شهری را به سمت نگاهی متفاوت به این اندام‌های به ظاهر مخرب و تهدیدکننده در راستای بهره‌گیری و باززنده‌سازی اکولوژیک و اجتماعی آنها واداشته است. رودخانه هونگپو در شانگهای یکی از موفق‌ترین نمونه‌های این برخورد متفاوت با رودخانه‌ای درون شهری است. مشکل بزرگ این رودخانه، آلودگی بیش از حد آن بود به گونه‌ای که هیچ موجودی قدرت ادامۀ حیات نداشت. به این ترتیب مدیریت شهری در پروژه‌های مختلف حوزه این رود از جمله پروژه طراحی پارک هوتن، برطرف کردن و بازگشت نقش اکولوژیک و طبیعی رود در شهر شانگهای را هدف اصلی خود قرار داد. «کونگ جیان یو» طراح این پروژه که به واسطه رویکردهای ویژه اکولوژیک و زمینه‌گرایانه‌اش شهرتی جهانی دارد، ایجاد پیوندی پایدار میان مخاطب و بستر طبیعی رود را به عنوان هدف اصلی خود در پروژه در نظر گرفت. در این راستا برای باززنده‌سازی و احیای رود در شهر و زندگی مردم، از مؤلفه‌های مختلف فرهنگی و خاطره‌ای در مسیر رود بهره گرفت.

حضور آب در شهر همواره به عنوان یک عنصر طبیعی و یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد شادابی و نشاط در طراحی منظر مطرح است. در گذشته به علت جایگاه اساسی آب در ساختار و هویت شهر، این عنصر تأثیر ویژه‌ای در شکل‌گیری منظر شهری داشت و در مقیاس‌های متنوعی در شهر حضور می‌یافت. چنانکه کاریز یا قنات در شهرهای فلات نسبتاً خشک ایران از دستاوردهای مهم تاریخی و تکنولوژیک تمدن این سرزمین به شمار می‌رود که با کشف، هدایت و استخراج آب‌های زیرزمینی آب شهر را تأمین می‌کرده و در شکل دادن به ساخت و منظر شهر نقشی مهم داشته است. تهران نیز به خاطر موقعیت توپوگرافیک و سطح آب‌های زیرزمینی از جمله شهرهایی است که به وفور از این شیوه در شکل دادن به شبکه آبی خود بهره برده است. از این رو عناصر این شبکه آبی و جویبارها که محل عبور قنوات در سطح بوده‌اند، همواره عناصری کلیدی در شکل‌گیری منظر شهر تهران به شمار می‌روند. اما امروز به رغم پیشرفت تکنولوژی و انتقال آب با استفاده از سیستم لوله‌کشی، استفاده از آب در منظر شهر با محدودیت‌هایی مواجه شده است. پس از اجرای طرح‌های توسعه شهری در دهه‌های اخیر، بسیاری از قنوات تهران خشک شده و جویبارها نیز نقش خود را به عنوان عناصر منظرین شهر از دست دادند و به عناصری فراموش‌شده تبدیل شدند. در واقع جویبارها که زمانی مانند مویرگ‌هایی، طبیعت را در جزء‌ترین فضاهای شهر جاری می‌ساختند، با آلودگی‌ها مواجه شده و امروز به تهدیدهای اصلی شهر تبدیل شده‌اند. این مقاله سعی دارد با تأکید بر حضور آب در ساختار منظر شهری تهران گذشته به نقش جوی‌ها در ساختار شهر امروز و عوامل مؤثر بر نقش منظرین آب بپردازد و معضلات ناشی از حذف این عناصر در ساختار شهر را بیان کند.