آرامگاه فردوسی| کریم طاهرزاده بهزاد
آرامگاه فردوسی
معمار:کریم طاهرزاده بهزاد
موقعیت: ایران، خراسان رضوی، توس
وضعیت:ساخته شده
کاربری: آرامگاه،مقبره
تاریخ ساخت:۱۳۱۳
مدیرپروژه: حسین لرزاده
مساحت پروژه: ۹۴۵ مترمربع
درباره پروژه آرامگاه فردوسی
آرامگاه فردوسی(گشایش:۱۳۱۳ه.ش–۱۹۳۴ م)،محل خاکسپاری حکیم ابوالقاسم فردوسی در طوس است.این بنابهدست هوشنگ سیحون برپایهٔ طرح پیشین کریم طاهرزاده بهزاد،با اندکی تغییر در اندازه و تزئینات،طراحی و بازسازی شد.معمار مجری ساختمان حسین لرزاده، و حسین حجارباشی زنجانی و تقی درودیان مباشر ساخت این بنابودند. آرامگاه فردوسی بارها ساخته و ویران شدهاست.در گزارشهایی که دردو سدهٔ اخیر ازسوی پژوهشگران ایرانی و خارجی انجام شدهبود،بنایی محقر و پوشیده از گندمزار بهچشم آمدهاست.سرانجام در آغاز سدهٔ چهارده خورشیدی و همزمان با ملّیگرایی نوین ایران، تلاشها برای ساخت آرامگاهی شایستهٔ فردوسی ازسر گرفته شد.مساحت کنونی مجموعهٔ آرامگاه نزدیک به شش هکتار و دربردارندهٔ باغ آرامگاه، استخر و تندیسی از فردوسی اثر ابوالحسن صدیقی در جلوی آن، بنای یادبود، ساختمانهای اداری، کتابخانه، موزه و آرامگاه مهدی اخوان ثالث است. معماری داخلی بنا نیز دربردارندهٔ کاشیکاریها، نقوش سنگی برجسته از داستانهای شاهنامه و کتیبههایی سنگی از سرودههای فردوسی و دیگران است.
ویژگیهای معماری مجموعه
مساحت کنونی مجموعهٔ آرامگاه نزدیک به شش هکتار و دربردارندهٔ باغ آرامگاه، استخر، بنای یادبود، ساختمانهای اداری، کتابخانه، موزه وآرامگاه مهدی اخوان ثالث است. ورودی مجموعه ازسوی جنوب است و از دو سوی استخرِ روبهروی در ورودی، به آرامگاه میرسد. تندیسی از فردوسی اثر ابوالحسن صدیقی جلوی استخر گذارده شدهاست. سی فواره در سه دستهٔ دهگانه و آراسته با گلبرگهایی از نیلوفر به نشانهٔ سی سال رنج سرایش شاهنامه درون استخر جای دارد. موزهٔ طوس یا موزهٔ فردوسی در سمت شمال غربی آرامگاه است. بنای آن اثر هوشنگ سیحون است که در سال ۱۳۴۷ ساخته شد. طراحی و اجرای ساختمان آن در یک طبقه و با الهام از برخی عناصر معماری ایرانی انجام گرفتهاست.
معماری بیرونی
ساختار آرامگاه چهارگوشه است . ساختمان از هر سو دارای پلکان است. ساختمان بنا بهشکل مکعبی ساده با بلندی ۱۸متر بر سکویی جای دارد.این مکعب از هفت مکعب کوچکتر و بر هم نهاده ساخته شدهاست. مکعب نخست با طول ۲۸ متر و بلندی۱/۷۰متر سکویی است که پایهٔ بنیادین بنا را میسازد. این مکعب با عرض چهار متر پیرامون بنا را دور میزند. مکعب دوم به طول۲۰متر و عرضی نزدیک به دو متر پیادهرویی را شکل میدهد. در سمت غربی آن دری است که پیش از بازسازی، ورودی اتاق مدفن بود و در سمت شرقی نیز دریچهای بود که پس از بازسازی و انتقال مدفن به زیرزمین، بسته شد. مکعب سوم با اندازههای ۱۵×۱۵ متر و مکعب چهارم با اندازههای ۱۳×۱۳ متر و هرکدام با بلندی نزدیک به ۱/۷۰ و با یک متر فاصله از یکدیگر و با لبهها و قرنیزهای تزیینی رویهم گذارده شدهاند.
کتیبه ها
بردیوارهٔ جنوبی مکعب چهارم کتیبهای است که ساخت بنا و بزرگداشت فردوسی را ازسوی انجمن آثار ملی گزارش میکند. مکعب پنجم با بلندای نزدیک به ۱۰متر نمای کلی آرامگاه را دربردارد. بر چهار لوح مرمرین بهاندازهٔ ۴×۱/۵ در چهارسوی نمای مکعب، سرودههایی از شاهنامه تراشیده شده که هرکدام دوازده بیت دربردارد. بر دوسوی هر کتیبه، دو ستون و هر کنج مکعب نیز یک ستون جای دارد که درمجموع دوازده ستون را شکل میدهند. بلندای پایه و سرستونهای کنج ۷/۵ متر است. پیرامون کتیبهها با نقوشی به شیوهٔ هخامنشی آراسته شدهاست. سرستونها به شکل دو سر گاوِ بههمچسبیده، نگاهدارندهٔ قرنیزها و لبههای تزیینی هستند. بر فراز و پیشانی مکعب در سوی جنوب، نشان فروهر تراشیده شدهاست. مکعبهای پسین، مکعب ششم به بلندی ۱/۸۰ و طول ۶ متر و مکعب هفتم — که بام آرامگاه است — به بلندای یک متر و طول ۴ متر بر روی یکدیگر جای دارند.
معماری دونی
ورودی بخش درونی آرامگاه از سمت غربی بناست. دو پلکان از دوسوی شمالی و جنوبی به زیرزمین و اتاق مدفن میرسد. بر دیوار پلکانها، شش قطعه نقشبرجستهٔ سنگی جای دارد که پیش از بازسازی بردوسوی راهرو ورودی اتاق مدفن جای داشت.این قطعهها روایتکنندهٔ داستانهای «پیکار رستم»،«جنگ دلاوران ایرانی و تورانی»و«نبرد رستم و سهراب»در سمت جنوبی پلکان، و «داریوش بزرگ بر تخت سلطنت»،«دو نفر از اسپهبدان در حضور شاهنشاه ساسانی» و «آمدن پادشاه هندوستان به دربار ایران»در سمت شمالی پلکان هستند. اندازههای زیرزمین ۳۰×۳۰وگودی پنج متر است. پیرامون شالودهٔ ساختمان راهروهایی برای گردش هوا و پیشگیری از نم طراحی شدهاست. پیشتر مدفن در اتاقی به اندازههای ۵×۵ متر بود و ورودی آن از گذرگاه دوم بیرون آرامگاه باز میشد و پس از آن به پایین انتقال دادهشد. دیوارهای اتاق تراشیده شده، ازاینرو برای استواری ساختمان، ستونهایی دوتایی به بلندی ۵ متر در چهارگوشهٔ اتاق در نظر گرفته شدهاست.
نقش های روی دیواره جنوبی و شرقی
دیوارهای جنوبی و شرقی این بخش از بنا نیز، دربردارندهٔ نقشبرجستههایی سنگی از داستانهای شاهنامه و دو سنگنبشتهٔ نستعلیق است. داستان نقشهای دیواره جنوبی، «زال در پناه سیمرغ»، «نبرد زال با شیر»، «بهکمندگرفتن رستم رخش را»، «نبرد رستم با اژدها»، «بهکمندافتادن زن جادوگر بهدست رستم»، «نبرد رستم با دیو سفید»، «کتیبهای از چهل بیت قصیده سرودهٔ جلالالدین همایی در اندازههای ۱/۵×۱»، «رفتن رستم به نبرد شاه مازندران»، «نبرد رستم با یکی از پیلتنان مازندران»، «چارهجویی رستم از سیمرغ برای شکست اسفندیار»، «آوردن رستم تیر دو شاخ را از جنگل» و «جنگ رستم با اسفندیار و پیروزی رستم» هستند. و نقشهای دیوار شرقی عبارتند از: «ضحاک ماردوش و قیام کاوهٔ آهنگر دربرابر ضحاک»، «کتیبهای دربردارندهٔ بیست بیت از فردوسی و نصبشده در دیماه ۱۳۶۹» و «نقشبرجستهای از انوشیروان ساسانی».
زیرزمین
زیرزمین،در اندازههای ۶/۲۸متر فضایی باز تاسقف آرامگاه ادامه داردکه ازآن میان سقف بالایی وهمینطور طبقهٔ دوم— که اتاق قبر پیشتر در آن بود—دیده میشود. میان حصارهای مشبک وسنگی ودیوار آرامگاه، راهرویی مربع شکل است که از تراش دیوارهای اتاق قبر بهوجود آمدهاست. بر دیوارهٔ این راهرو تا بلندی ۱/۹۷متر کاشیکاریهایی پلکانی نقش بستهاست. پس از آن دیوارها نزدیک به یک متر از چهارسو به سمت درون قوس دارند پس از آن دیواری به بلندی ۱/۷۶متر با کاشیکاری تزیین شده و پس از آن دوباره دیوارها طاقی منحنی بهسمت درون و نزدیک به دو متر را شکل میدهند و سپس دیواری به بلندی ۸متر وجود دارد. هردو دیوار انتهایی با کاشیهایی منقوش به خورشید و ماه و ستاره به نشانهٔ گردش شبانهروزتزیین شدهاند. و پس از آن طاقی منحنی نزدیک به یک متر بهسمت درون و با اندازههای۵×۵قرار دارد
سقف
درپایان، سقف نهایی آرامگاه بهاندازههای ۲×۲ و به بلندای یک متر جای دارد که با کاشیهای رنگی تزیین شدهاست. بلندی این سقف تا زمین ۲۳ متر است. درراستای سقف، دو سکوی سنگی پلکانی بر روی هم قرار دارند که در میانشان، سنگ قبر را در اندازههای ۱/۵۴ متر و عرض ۹۰ سانتیمتر و بلندی ۵۴ سانتیمتر جای دادهاند. بیست ستون پیرامون مدفن قرار دارند که در هر گوشه، دو ستون و سپس در ردیف بعدی، دوازده ستون دیگر جای گرفتهاند. پهنای ستونها نزدیک به ۷۰ سانتیمتر و بلندی آنها ۴/۶۰ متر است. ستونها بیستوجهی منتظم و پوشیده از سنگ مرمر هستند. ردیف دوم ستونها با حصارهایی سنگی و مشبک مانند حصارهای طبقهٔ دوم به بلندی ۱/۵ متر دوبهدو به یکدیگر پیوند دارند. سنگ قبر مرمر روشن با رگههایی قرمزرنگ با گرتهٔ گلگون است.