کلیسای سنت استپانوس یا استفانوس مقدس
Սուրբ Ստեփանոս վանք
جلفا سرزمین آبشارها و کلیساهاست، کافی است همپای طبیعت قدم در گذرگاهی شگفت انگیز بگذارید و کوچه باغ رازآلود را بپیمایید تا کلیسایی زیبا و وصف نشدنی را با چشمان خود ببینید، کلیسای سن استفانوس
موقعیت:
این بنا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام «قزل وانک» (صومعه سرخ) واقع شده‌است.
نام بنا :
سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس (یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. همچنین به دلیل متروکه بودن محل، به خارابا کلیسا نیز شهرت دارد.
سنت استپانوس یا سنت استفان اولین شهید راه مسیحیت است که در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد.
عکاس: ایسنا فوتو
در مورد کلیسای سنت استپانوس:
تاریخ کلیسای سنت استپانوس:
برخی بنای سنت استپانوس را مربوط به اوایل دوران مسیحیت می دانند. تاورنیه، جهانگرد فرانسوی، آن را به دوره ی صفویه نسبت می دهد. درحالیکه شیوه ی معماری بنا، مصالح ساختمانی و تزئینات نشان میدهد که کلیسا همانند و همزمان با کلیساهایی چون طاطائوس (قره کلیسا) در بین قرون چهارم تا ششم هجری قمری (دهم تا دوازدهم میلادی) ساخته شده و سبک معماری آن بنا نیز تلفیقی از شیوه های مختلف اورارتو، اشکانی و رومی است. بعد از ساخت بناهای شگفت انگیز اجمیادزین، طاطائوس، آختامار و استپانوس این اجتماع سبکها به نام سبک ارمنی در ساخت کلیساها مشهور شد.
ثبت جهانی کلیسای سنت استپانوس:
در طی مراحل جمع آوری اطلاعات جهت ثبت سه کلیسای کهن ایرانی در لیست میراث جهانی یونسکو، استخوانهایی در کلیسای سنت استپانوس یافت شد. کشف این استخوانها نشان می دهد که کلیسا در اوایل دوران حیات خود از اهمیت بسیاری برخوردار بوده تا آنجا که در آن استخوانهایی منسوب به حواریون مسیح نگهداری می شده است.
طراحی کلیسا:
حصار و بارويی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه ای سنگی شبيه دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اوليه اسلام دور تا دور محوطه کليسا را دربرگرفته است.
بنا از سه بخش مشخص تشکيل شده :
-برج ناقوس
-نمازخانه
-اجاق دانيال
برج ناقوس و تزیینات آن:
برج ناقوس روی ايوان در طبقه ی متصل به ديوار جنوبی قرار داشته و دارای گنبدی هرمی شکل و هشت ضلعی بوده که روی هشت ستون استوانه ای از سنگ سرخ با سر ستون های زيبا استقرار يافته است. فرشتگانی با چهار بال بر طاق گنبد کنده کاری شده اند و بالای آن ها نيز تصوير سر گاو ديده می شود. در کادری مستطيل شکل که دو طرف آن گل های شبيه به خورشيد يا شمسه به چشم می خورد، صليبی کنده کاری شده و در بالای آن تصوير چند طاووس يا کبوتر وجود دارد.
نماز خانه و تزیینات آن:
قسمت بعد يعنی نمازخانه در زمينی به ابعاد شانزده در بيست و یک متر، بنا شده است. در ورودی منبت کاری شده و مربوط به دوران قاجاريه است. حجاری پایه ها، طاق نماها، نيم ستون ها و زنجيرهای جوانب مقرنس کاری ها و تزئينات طاق سر در نيز بسيار بديع است. کتيبه ای به خط نستعليق در بالای ورودی کليسا به چشم می خورد که متعلق به سال ۱۲۴۵ هجری قمری است. متن کتيبه از خريد قريه «دره شام» جلفا توسط «عباس ميرزا نايب السلطنه» قاجار و وقف آن به کليسا حکايت دارد.
متن کتیبه :
بسم الله الرّحمن الرّحیم و هو قدیم.
در عصر سلطنت اعلی قدر قدرت، قضا توامان، سکندر حشمت، دارا دربان، نواب اشرف، نایب السلطنة العلیه، عباس میرزا، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه، ظل الله، فتحعلیشاه قاجار است.(ابقی الله عمره و سلطنة و ادام الله) ملکه که مرحمت بی‌نهایت دربارهٔ کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت. و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شده بود، بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه ۱۲۴۶ به این کمترین که دعاگوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع نمایم و دعاگوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیرزاده‌ها باشم.
در تاریخ سنه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته، وقف اوجاق دانیال (ع ساختیم، که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد اولاً به دولت شاه ایران واجب است دعا نماید. ثانیاً لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید. کتیبه علی اشرف نخجوانی سده ۱۲۴۷
تزئينات متفاوت
همان طور که گفته شد بر ديوار ورودی نمازخانه کليسا تزئينات متفاوتی ديده می شود. در بالای بنا، زير نوک شيب سقف، نقش دايره واری وجود دارد که در مرکز آن دايره ای کوچک تر ديده می شود و شايد نمادی از خورشيد باشد. پايين آن تصوير به صليب کشيدن مسيح را می توان ديد. سه پنجره در بخش زيرين وجود دارد که اطراف آن نيز نقوش چليپايی به چشم می خورد.
در قسمت پايين طاق سردر ورودی نمازخانه، تزئينات مقرنس کاری بسيار زيبايی مشاهده می گردد. در جنوب نمازخانه بر نمای بيرونی نمادها و کنده کاری هايی بر روی سنگ ديده می شود که بسيار حائز اهميت است. از بالا در ابتدا تصوير عقابی که دو طرف آن گل هايی مشابه خورشيد قابل رؤيت است. عقاب در حال حمل کردن چهارپايی با چنگال های خود است.
مفاهیم نقش و نگارهای روی دیوار:
در زير اين نقش برجسته دو گل ديگر و پايين آن ها در قابی مستطيل شکل صحنه ای از يک داستان تصوير شده است که احتمالا صحنة به شهادت رسيدن استپانوس باشد. سه سنگ بالای سر استپانوس و عودسوزی نيز در دست وی مشاهده می شود. سه فرشته نيز به نشانه ی تقدس شخصيت محوری داستان ترسيم شده اند. در اين بين نقشی شبيه به نماد اهورامزدا ديده می شود.
در زير اين قسمت قاب نورگيری به شکل صليب وجود دارد. مهم ترين ويژگی اين نورگير، وجود تصوير و نمادهايی به شکل حيوانات در اطراف صليب است. دو طرف بالای صليب کلاغی سمت راست و گاوی در طرف چپ مشاهده می شود. پائين سمت راست، يک مار و در طرف چپ تصوير دو ماهی وجود دارد. در قسمت آخر نيز دو شير نر به شکل قرينه در طرفين پايه صليب کارشده اند. در طرفين نورگير، دو قاب ديده می شود: در نيمه بالا تصوير چليپايی با چهار بازوی برابر و نيمه پايينی، نوشته هايی به خط ارمنی.
مشخصات داخلی کلیسای استپانوس:
فضای داخل کليسا صليبی شکل و از سه قسمت شامل ايوان، نمازخانه و محراب تشکيل شده است. پشت ايوان و زير گنبد اصلی، نمازخانه قرار دارد. گوشه های مقرنس و طاق گنبد دارای تصاويری رنگی است که شيوه ی نقاشی های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ ميلادی را به ياد می آورد و ازجمله تزئينات درون معبد، سه نمازگاه سنگی يکی در وسط محراب و دوتای ديگر در طرفين شمالی و جنوبی نمازخانه قرار دارند که از آثار دوره ی قاجار هستند.
«اجاق دانيال» تالاری متصل به ديوار شمالی کليسا با ۶ متر عرض و و نزديک به ۲۰ متر طول است که به سه قسمت تقسيم می شود:
.«اجاق دانيال» به وسيلة ديوار از تالار جدا شده و به نام «دانيال» از قديسين قرن پنجم ميلادی معروف است.
۲.تالار اجتماعات در وسط.
۳.محل غسل تعميد در انتهای شرقی تالار با سکوهايی بلند و ميز سنگی غسل تعميد (سنگ آب) در وسط آن.
در سفرنامه تاورنيه، سياح مشهور فرانسوی در دوره ی صفويه و عکس های موجود در آرشيو کاخ گلستان که توسط علی خان والی، حکمران شمالی آذربايجان در دوره ناصرالدين شاه قاجار گرفته شده، به وجود استخوان های حواريون و قديسين ازجمله سنت استپانوس و دانیال نبی اشاره شده است.
شیوه های معماری بکار رفته در کلیسای سنت استپانوس :
-اورارتو (Urartu):
گمان مي رود كشور اورارتوها بگونه شديداً نظامي و متمركز رهبري مي شده و اين ويژگي از معماري دژمانند آنها برداشت شده است. بازمانده معماري آنها در پيرامون درياچه وان، پيرامون ايروان در ارمنستان و شمال غرب ايران نزديك درياچه اروميه، در كنار شبكه اي از راههاي نظامي امن يافت شده است. اين راهها در مسير رودخانه ها هستند و در كنار آنها دژها و زيستگاهها پراكنده شده اند. ويژگي هاي آب و هوايي سخت، بارش برف و كوهستاني بودن سرزمين، معماري را تحت تأثير قرار داده است. از همين رو ساختمانها در دامنه كوه و تپه با پي سنگي و ديوارهاي خشتي ستبر ساخته شده است.
ابزار اصلی اورارتويان
بكارگيري تيرهاي ستبر و دراز براي آسمانه به اورارتويان اين توانايي را مي داد كه تالارهايي بزرگ بسازند و فضاهايي براي گردهمايي عمومي همچون نيايشگاه بر پا دارند كه كمتر تا پيش از اين ساخته شده بود. برخي از تالارها كه داراي دو رديف ستون در ميان خود هستند و يك فضاي مياني بزرگ را پديد آورده اند جالب توجه هستند. اينگونه نقشه ساختمان بسيار همانند نيايشگاه مهرپرستان كهن ايراني می باشد.
ویژگی فضاها در معماریاورارتويان
در معماري اورارتو بيشتر فضاها راست گوشه هستند و هندسه ساده اي دارند. به گفته استاد پيرنيا يكي از گونه هاي خانه ميان آنها، كلاوه بود كه ساختماني دو اشكوبه و چهارگوشه بوده و تنها از اشكوب دوم آن به دليل امنيت بهره گيري مي شده آنهم با نردباني كه تنها براي اهل خانه بوده. شايد همين گونه ساختمان الگوي ساختمانهاي هخامنشي مانند كعبه زرتشت در نقش رستم شده است. شهرهاي اورارتويي ساختمانهاي بلندي داشته و گون هاي معماري كه مردمان ميانرودان از آن آگاهي نداشته اند. برخي ساختمانها داراي بام شيبدار بوده اند.
ساخت تالار ستوندار با پوشش دو پوسته تيرپوش، پس از اسلام نيز دنبال شد. نمونه هايي از آن در مسجد جامع ابيانه،مسجد گزاوشت و مسجد ميدان دربناب يافت مي شود.
-اشکانی:
-گوناگونی در طرح‌ها و بهره‌گیری از اندام‌های گوناگون
– جفت سازی در نیایشگاه‌ها و کاخ‌های پذیرایی و پاد جفت سازی در کاخ‌های مسکونی و خانه‌ها
– درونگرایی با بهره‌گیری از میانسرا
-شکوه و عظمت دادن به ساختمانها با بلند ساختن آنها
-ارامنه:
نوعی معماری خاص است که بیش از ۴۵۰۰ سال توسط ارمنیان بکار گرفته می‌شود. این معماری در طول سالیان دراز دچار تغییر و البته پیشرفت شده‌است. این معماری رابطه مستقیمی با اقلیم و شرایط طبیعی سرزمین کوهستانی ارمنستان، دارد و البته تحت تأثیر مستقیم تاریخ و فرهنگ ملت ارمنی نیز است. وجود انواع مختلف سنگ‌های معدنی خصوصاً سنگ توف زیبایی خاصی به این نوع معماری بخشیده‌است.معماری ارمنی مربوط به دوران قدیم، مانند معماری که از زمان سلسله پادشاهی اَروَندی‌ها، آغاز و تا زمان پادشاهی ارمنستان بزرگ ادامه یافت معماری ارمنی دوران اول نام گرفته‌است.
ریشه ی معماری ارامنه
مدت‌های مدید چنین گمان می‌رفت که معماری ارمنی شاخه‌ای از معماری روم شرقی است. پیشرفت شایان توجهی در نیمه نخست سده بیستم صورت گرفت و جمعی از جهانگردان و باستان شناسان غربی بناهای باستانی ارمنستان را مورد پژوهش و اکتشاف قرار دادند.کتبی که توسط (ژوزف استرزیگوسکی، شارل دی یل، فلیکس تکسیه، ویلیام ویگرام و اُرمانده دالتون[۱]) نوشته شد به انتشار و شناسایی این معماری کمک نمود. با این حال مطالعه و تحقیق منظم نمونه‌های گوناگون معماری ارمنی توسط توروس تورامانیان و ژوزف استرزیگوسکی انجام گرفت و در نتیجه این معماری ناشناس به جهانیان معرفی گردید. نویسندگان غربی اذعان داشتند که هنر شرقی در رشد و توسعه معماری رومانسک و معماری گوتیک تأثیرگذارده است ولی نظر آنان از روی جزئیات جغرافیایی و تعمق در وجود مشترک و حتی شناسایی برخی از عناصر نبود.
استفاده از تاق قوس‌های نعل اسبی و نوکدار مدت‌ها پیش از کاربرد آنها توسط اعراب یا معماران هنر رومانسک و گوتیک در ارمنستان رواج داشت. آگوست شوازی نفوذ مجسمه‌سازی و حجاری ارمنی از طریق راه‌های طبیعی انتشار و مسیرهای بازرگانی به سراسر کشورهای غربی تا اسکاندیناوی و ایرلند را مورد بررسی قرار داد.
[images_grid type=”carousel” auto_slide=”no” auto_duration=”7.5″ cols=”three” lightbox=”no” source=”media: 10192,10191,10207,10190,10194,10195,10182,10203,10184,10185,10186,10183,10205,10201,10181,10204,10206,10193,10189,10180,10202,10200,10199,10198,10197,10196,10188,10187″]
